Ιστορική αναδρομή. Το Ωδείο Αθηνών ιδρύθηκε το 1871 από τον Μουσικό και Δραματικό Σύλλογο και αποτελεί το παλαιότερο μουσικοθεατρικό εκπαιδευτικό ίδρυμα της νεότερης Ελλάδας. Ο Σύλλογος όριζε στο καταστατικό του τις αρχές λειτουργίας του που είχαν ως σκοπό τη σύσταση Ωδείου, τη συγκρότηση θεάτρου και την κατάρτιση δραματολογίου, την αποστολή υποτρόφων στο εξωτερικό, την απονομή βραβείων και την εκτέλεση συναυλιών και παραστάσεων με έναν χαρακτήρα αμιγώς κοινωφελή. Τα μέλη του Συλλόγου μέχρι και σήμερα διατηρούν αυτόν τον χαρακτήρα αναλλοίωτο εδώ και ενάμιση αιώνα.
Σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας του, στο Ωδείο Αθηνών σπούδασαν ή δίδαξαν μουσικές προσωπικότητες παγκοσμίου φήμης όπως ο Σπύρος Σαμάρας, ο Δημήτρης Μητρόπουλος, ο Νίκος Σκαλκώτας, η Μαρία Κάλλας, η Τζίνα Μπαχάουερ, η Αλεξάνδρα Τριάντη, ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Λουκάς Καρυτινός, ο Δημήτρης Σγούρος κ.ά. Οι συμφωνικές ορχήστρες της χώρας στελεχώθηκαν με ανθρώπους που σπούδασαν και εκπαιδεύτηκαν στο Ωδείο Αθηνών όπως η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών που αποτελεί την ιστορική μετεξέλιξη της Συμφωνικής Ορχήστρας του Ωδείου Αθηνών.
Ένα από τα σημαντικότερα έργα του Ωδείου όσον αφορά τη διδασκαλία και καλλιέργεια της Βυζαντινής μουσικής, ήταν η ίδρυση (1903) της Σχολής Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Μουσικής, με σκοπό τη διάδοση και ανάπτυξη της μουσικής παράδοσης του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως στον Ελλαδικό χώρο. Η Σχολή αυτή, λειτουργεί μέχρι τις μέρες μας και είχε ήδη αναγνωριστεί από το 1936 ως η «μόνη επίσημος της Εκκλησίας και του Κράτους Σχολή Βυζαντινής Μουσικής».
Επίσης, από το 1871 μέχρι σήμερα λειτουργεί η πρώτη και παλαιότερη Δραματική Σχολή της Ελλάδας στην οποία δίδαξαν επιφανείς άνθρωποι του θεάτρου όπως ο Αιμίλιος Βεάκης, ο Δημήτρης Ροντήρης, ο Κώστας Μουσούρης, ο Δημήτρης Μυράτ κ.ά.
Το κτίριο. Με την ίδρυσή του, το Ωδείο Αθηνών στεγάστηκε στην οδό Πειραιώς (σε κτίριο που σχεδιάστηκε από τον Ερνέστο Τσίλλερ) μέχρι το 1959 όταν αποφασίστηκε η κατασκευή ενός νέου κτιρίου στο κέντρο της Αθήνας, στην οδό Ρηγίλλης και Βασιλέως Γεωργίου. Το 1969 άρχισαν οι εργασίες σε σχέδια του αρχιτέκτονα Ιωάννη Δασκαλόπουλου ο οποίος υπήρξε ο μόνος Έλληνας μαθητής του Βάλτερ Γκρόπιους (1883-1969), ιδρυτή της Σχολής του Μπάουχαους. Το 1976 έγινε παύση των εργασιών λόγω έλλειψης χρηματοδότησης. Το 1980 το Ελληνικό Δημόσιο ανέλαβε το κόστος της αποπεράτωσης του Ωδείου με αντάλλαγμα να του δοθεί η κυριότητα της παλιάς έδρας του Ωδείου στην οδό Πειραιώς.
Το κτίριο του Ωδείου Αθηνών είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της Σχολής του Μπάουχαους και του μοντερνισμού. Το 2013 ξεκίνησε μια σειρά ανακαινίσεων στις κτιριακές εγκαταστάσεις που οδήγησε στην ανάπλαση συγκεκριμένων χώρων που φιλοξενούν τακτικά διάφορες πολιτιστικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες από την Ελλάδα και το εξωτερικό.
Το Αρχείο του Ωδείου Αθηνών. Το Αρχείο του Ωδείου Αθηνών αποτελεί το πλουσιότερο και σπουδαιότερο αρχείο για τη μουσική και θεατρική ιστορία και ζωή στην Ελλάδα. Το Αρχείο περιλαμβάνει τους εξής τομείς:
- Πρακτικά συνεδριάσεων του Διοικητικού Συμβουλίου του Ωδείου σε χειρόγραφη μορφή από το 1871 έως τις μέρες μας καθώς και έγγραφα σχετικά με τους κανονισμούς λειτουργίας του. Ετήσια έντυπα (Πεπραγμένα του Ωδείου που στη συνέχεια ονομάστηκαν Λεπτομερείς Εκθέσεις, που υπάρχουν μέχρι και σήμερα), στα οποία περιλαμβάνονται τα ονόματα και οι βαθμίδες του διδακτικού προσωπικού, τα ονόματα και η πρόοδος των μαθητών, τα ονόματα των υποτρόφων και τα προγράμματα των μουσικών εκδηλώσεων (ρεσιτάλ και συναυλίες ορχήστρας). Μαθητολόγια, Βαθμολόγια, Ύλη εξετάσεων, Πρακτικά των κατατακτηρίων, προαγωγικών και απολυτηρίων εξετάσεων, Γραπτά εξετάσεων με διορθώσεις και βαθμούς. Στα πρώτα μαθητολόγια συναντάμε το όνομα του Σπύρου Σαμάρα, ενώ στις αρχές του 20ού αιώνα, εγγράφονται ο Δημήτρης Μητρόπουλος και ο Νίκος Σκαλκώτας. Την περίοδο της Κατοχής, μαθήτευσε στο Ωδείο Αθηνών η Μαριάννα Καλογεροπούλου (Μαρία Κάλλας) και την εποχή του Εμφυλίου φοίτησε στο Ωδείο ο Μίκης Θεοδωράκης.
- Αλληλογραφία, επιστολές και σημειώματα από επιφανείς μουσικές, θεατρικές, καλλιτεχνικές και πολιτικές προσωπικότητες του 19ου και 20ού αιώνα στην ελληνική, τη γαλλική, τη γερμανική και την ιταλική γλώσσα. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν οι: Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, Δημήτριος Βικέλας, Γεώργιος Βιζυηνός, Άγγελος Βλάχος, Κωστής Παλαμάς, Γεώργιος Δροσίνης, Νίκος Καζαντζάκης, Ελευθέριος Βενιζέλος καθώς και ξένοι μουσικοί και καλλιτέχνες που αλληλεπίδρασαν με το Ωδείο Αθηνών όπως οι: Τομά Αμπρουάζ,, Καμίγ Σεν-Σανς, Σεργκέι Ραχμάνινοφ, Άρτουρ Ρουμπινστάιν, Χέρμπερτ Φον Κάραγιαν, Ρίχαρντ Στράους κ.ά.
- Προγράμματα συναυλιών (από την πρώτη συναυλία του 1874 και εξής). Μεγάλη συλλογή σημαντικών και σπάνιων βιβλίων για τη μουσική (όπως το πρώτο βιβλίο μουσικής θεωρίας γραμμένο στα ελληνικά, η Συνοπτική Γραμματική, είτε Στοιχειώδεις Αρχαί της Μουσικής του Νικολάου Φλογαΐτη (1830), ή το περίφημο Rapporto (1851) του Νικολάου Χαλικιόπουλου Μάντζαρου, αλλά και το πρώτο δοκίμιο υποκριτικής γραμμένο στα ελληνικά το Δοκίμιον Υποκριτικής του Ηλία Ωρολογά Δασσαρήτη (1883). Επίσης συλλογή σπάνιων μουσικών και θεατρικών ελληνόγλωσσων περιοδικών (όπως, το ομώνυμο Ωδείον του 1904 και η Ελληνική Σκηνή του 1904-1905), αλλά και μεγάλη συλλογή ξενόγλωσσων περιοδικών και βιβλίων για τη μουσική, το θέατρο, τις τέχνες, την ιστορία, τη λογοτεχνία.
- Μεγάλη συλλογή από σπάνιες φωτογραφίες καλλιτεχνών, που χρονολογούνται από τον 19ο αιώνα, αλλά και του παλαιού και νέου κτιρίου του Ωδείου. Αρχιτεκτονικά σχέδια του παλαιού κτιρίου στην οδό Πειραιώς του Ερνέστου Τσίλλερ και του νέου οικοδομήματος από τον Ιωάννη Δεσποτόπουλο.
- Μεγάλη συλλογή από έντυπες παρτιτούρες Ελλήνων και ξένων συνθετών, σημαντική συλλογή από χειρόγραφες παρτιτούρες Ελλήνων συνθετών (π.χ. Νικόλαου Χαλικιόπουλου Μάντζαρου, Αλέξανδρου Κατακουζηνού, Σπύρου Σαμάρα, Γεωργίου Λαμπελέτ, Διονυσίου Λαυράγκα, Μανώλη Καλομοίρη, Δημητρίου Λιάλιου, Γεωργίου Αξιώτη, Δημήτρη Μητρόπουλου, Νίκου Σκαλκώτα, Γιώργου Πονηρίδη, Γ.Α. Παπαϊωάννου, Κωνσταντίνου Κυδωνιάτη, Μίκη Θεοδωράκη, κ.ά.), κάποιες από τις οποίες είναι άγνωστες ή θεωρούνταν χαμένες όπως το σπαρτίτο της όπερας Ανδρονίκη (1905) του Αλέξανδρου Γκρεκ, ένα έργο που θεωρούνταν χαμένο και βρέθηκε σε αταξινόμητο υλικό του αρχείου του Ωδείου Αθηνών το 2014.
- Προσωπικά αρχεία ή κατάλοιπα διαφόρων προσωπικοτήτων που πέρασαν ως μαθητές ή ως καθηγητές από το Ωδείο όπως, του Γεωργίου Νάζου, του Μανώλη Καλομοίρη, του Γεωργίου Σκλάβου, του Δημήτρη Μητρόπουλου, του Γεωργίου Λυκούδη, του Γεράσιμου Κουντούρη, της Τζίνας Μπαχάουερ, της Αύρας Θεοδωροπούλου, του Κωνσταντίνου Κυδωνιάτη, κ.ά.
- Tο Αρχείο του Ωδείου διαθέτει επίσης και ηχητικό αρχείο: κύλινδροι των αρχών του 20ού αιώνα, μαγνητοταινίες, δίσκοι βινυλίου, δίσκοι ακτίνας αλλά και κασέτες συγκροτούν μια υπολογίσιμη ποσότητα καταγεγραμμένου ηχητικού υλικού.
Το Αρχείο του Ωδείου Αθηνών εμπλουτίζεται συνεχώς με δωρεές πολύτιμου αρχειακού υλικού. Από το 2013 το Εργαστήριο Ελληνικής Μουσικής του Ιονίου Πανεπιστημίου έχει ξεκινήσει την ταξινόμηση, καταγραφή και ψηφιοποίηση του υλικού του αρχείου, η οποία βρίσκεται σε εξέλιξη.
Το Ωδείο Αθηνών σήμερα συνεχίζει απρόσκοπτα το καλλιτεχνικό και κοινωνικό του έργο μέσα σε ένα δυσμενές οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό περιβάλλον των τελευταίων ετών. Στην προσπάθεια του Ωδείου να στραφεί προς το μέλλον και να επεκτείνει τις πολιτιστικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες συμβάλλουν και πολλοί ιδιωτικοί φορείς. Διοργανώνοντας συναυλίες, εκθέσεις, διαλέξεις, προγράμματα υποτροφιών, σχολή χορού και μουσικά σύνολα, το Ωδείο εξακολουθεί να στοχεύει στην εξωστρέφεια και στην κοινωνική προσφορά που χαρακτηρίζει την δράση του τα τελευταία 150 έτη στην καλλιτεχνική ζωή της πρωτεύουσας.