Ιστορική αναδρομή. Ο Δημήτρης Παπαχαραλάμπους γεννήθηκε το 1895 στη Χόμορη Ναυπακτίας και μόλις σε ηλικία 12 χρονών μετανάστευσε στην Αμερική προκειμένου να αναζητήσει μια καλύτερη τύχη. Για πέντε χρόνια γυρνούσε
τους δρόμους της Νέας Υόρκης ως πλανόδιος πωλητής λουλουδιών, φρούτων και κάστανων. Το 1912 επέστρεψε στην Ελλάδα για να εκπληρώσει τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις και συμμετείχε στους Βαλκανικούς Πολέμους. Μετά την αποστράτευσή του το 1914 παντρεύτηκε τη χωριανή του Βασιλική Ανδρεοπούλου και επέστρεψε πάλι στη Νέα Υόρκη, όπου άνοιξε ανθοπωλείο. Σταδιακά, με την πάροδο των ετών, κατάφερε χάρη στην επιχειρηματική του δεινότητα να μετατρέψει το μικρό του μαγαζί σε ένα από τα μεγαλύτερα ανθοπωλεία της Αμερικής.
Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, επηρεασμένος από τη δεινή θέση στην οποία βρισκόταν η Ελλάδα, θέλησε να συνδράμει στην κοινωνική–πνευματική ανάπτυξη της γενέτειράς του. Έτσι, στις 3 Μαρτίου του 1954 προχώρησε στη σύσταση ιδρύματος με την επωνυμία «Παπαχαραλάμπειος Δημοτική Ελληνοαμερικανική Βιβλιοθήκη», το οποίο θα συνέβαλε «εις τον εξωραισμόν της πόλεως Ναυπάκτου, εις την πνευματικήν ανάπτυξιν των κατοίκων αυτής, ως και εις έργα κοινωνικής προνοίας». Τη δημιουργία του Ιδρύματος ακολούθησε η εγκριτική πράξη με το διάταγμα της 11ης Ιουνίου 1954 (ΦΕΚ Α΄, 144), η οποία όριζε την πενταμελή Διοικητική του Επιτροπή. Τη θέση του προέδρου θα κατέβαλε ο εκάστοτε μητροπολίτης Ναυπάκτου, ενώ ως αντιπρόεδρος αυτής της πρώτης Επιτροπής τοποθετήθηκε o Ανδρέας Κοζώνης, φαρμακοποιός, ο οποίος παραχώρησε δωρεάν την έκταση όπου θα στεγαζόταν το Ίδρυμα.
Στις 2 Μαΐου του 1954 τελέστηκαν τα εγκαίνια του κτιρίου του Ιδρύματος. Με βάση το αρχικό πλάνο, το ισόγειο του κτιρίου θα χρησιμοποιούνταν για τη φιλοξενία συγκεντρώσεων, 
διαλέξεων και πολιτιστικών εκδηλώσεων. Στον όροφο θα βρισκόταν η «Παπαχαραλάμπειος Δημοτική Ελληνοαμερικανική Βιβλιοθήκη», την οποία ο ιδρυτής θα αναλάμβανε να εφοδιάσει με έπιπλα και βιβλία. Στην πορεία ωστόσο των εργασιών οικοδόμησης, το κτίριο αποφασίστηκε να διατεθεί εξ ολοκλήρου για τη στέγαση της Βιβλιοθήκης και των υπηρεσιών της, η οποία θα χρηματοδοτούνταν και θα ελέγχονταν από το κράτος.
Συγκεκριμένα, με επιστολή του την 1η Οκτωβρίου 1956, ο Δ. Παπαχαραλάμπους μεταβίβαζε την κυριότητα του ακινήτου και επιχορηγούσε με χρηματικό ποσό 800.000 δραχμών την ιδρυόμενη Δημοσία Βιβλιοθήκη Ναυπάκτου. 
Ως συνεπακόλουθο, στις 2 Νοεμβρίου του ίδιου χρόνου η Διοικούσα Επιτροπή του Παπαχαραλάμπειου Ιδρύματος ανέλαβε να θέσει σε εφαρμογή την επιθυμία του ιδρυτή. Με βάση τις δηλώσεις αυτές καταρτίστηκε η υπ’ αριθμ. 133492/2168/22.11.1956 υπουργική απόφαση που δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 90, τ. Β΄, 23 Μαρτίου 1957, η οποία κοινοποιούσε την ίδρυση της Δημόσιας Βιβλιοθήκης υπό την επωνυμία «Παπαχαραλάμπειος Δημοσία Βιβλιοθήκη Ναυπάκτου», στην οποία αφομοιώθηκε η Παπαχαραλάμπειος Δημοτική Ελληνοαμερικανική Βιβλιοθήκη.
Η νέα Βιβλιοθήκη ξεκίνησε τη λειτουργία της το 1960, τυγχάνοντας θερμής υποδοχής από την τοπική κοινωνία και ειδικότερα από τους μαθητές. Τακτικός επισκέπτης της κατά τον πρώτο χρόνο λειτουργίας της ήταν και ο Δημήτρης Παπαχαραλάμπους, 
όπου εκείνο το διάστημα είχε εγκαταλείψει οριστικά την Αμερική. Έχοντας τιμηθεί το 1959 από την πολιτεία με τον τίτλο του εθνικού ευεργέτη, ο Παπαχαραλάμπους ευτύχησε να δει ολοκληρωμένα όλα τα κοινωφελή έργα, προεξάρχουσας της Βιβλιοθήκης, που φτιάχτηκαν στη Ναύπακτο με δικές του δαπάνες («Παπαχαραλάμπειος Αίθουσα», «Παπαχαραλάμπειο Στάδιο» κ.ά.). Τον Αύγουστο του 1961 ο Παπαχαραλάμπους άφησε στην πατρίδα του την τελευταία του πνοή.
Συλλογή – Υπηρεσίες. Τα πρώτα βιβλία της Βιβλιοθήκης προήλθαν από μια μικρή συλλογή του ιδρυτή–ευεργέτη της, ενώ τα επόμενα χρόνια και άλλοι Ναυπάκτιοι δώρισαν βιβλία ή 
ολόκληρες τις προσωπικές τους βιβλιοθήκες. Μεταξύ των δωρεών ξεχωρίζουν λόγω του μεγέθους τους αυτές των διατελεσάντων μητροπολιτών Ναυπάκτου Σεραφείμ Δομβοΐτη και Δαμασκηνού Κοτζιά, του Ασημάκη Ηλιόπουλου, του Βασίλειου Θωμόπουλου, του Νότη Δ. Μπότσαρη, του Λέοντα Παναγιώτου, του Νίκου Παπανικολάου, του Πελοπίδα Φράγκου κ.ά.
Η συλλογή της Βιβλιοθήκης περιλαμβάνει σήμερα 44.000 τίτλους (αποτελούμενους από περίπου 80.000 τόμους), ταξινομημένους με το δεκαδικό ταξινομικό σύστημα DEWEY και καταλογογραφημένους με το λογισμικό διαχείρισης KOHA. Επίσης, η Παπαχαραλάμπειος θησαυρίζει πολλούς τίτλους περιοδικών και εφημερίδων, βιντεοταινίες και λοιπό οπτικοακουστικό υλικό. Γενικά, τα τεκμήρια της ως Λαϊκής Βιβλιοθήκης είναι ποικίλου περιεχομένου και επιδιώκεται να καλύπτουν όλους τους τομείς της ανθρώπινης γνώσης. 
Σε ξεχωριστό χώρο εκτίθενται όλα τα βιβλία σχετικά με την Αιτωλοακαρνανία και την ευρύτερη περιοχή της, καθώς και ένας σημαντικός αριθμός τοπικών εφημερίδων της Ναυπακτίας, της Αιτωλοακαρνανίας και της Φωκίδας, τα οποία βιβλιοδετούνται σε δερμάτινους τόμους. Ξεχωριστή ενότητα της Βιβλιοθήκης αποτελεί η Παιδική Συλλογή με βιβλία για παιδιά, ενώ σε δικό της χώρο βρίσκεται ένα μεγάλο μέρος (4.671 τίτλοι) της βιβλιοθήκης του ναυπάκτιου Γιάννη Βλαχογιάννη (1867–1945), σημαντικού λογοτέχνη και ιστοριοδίφη.
Ο εμπλουτισμός της Παπαχαραλάμπειου Βιβλιοθήκης είναι διαρκής και οι υπάλληλοί της, αφού λάβουν υπόψη τους την τρέχουσα βιβλιογραφία, τον περιοδικό τύπο, τους καταλόγους των 
εκδοτικών οίκων κ.λ.π., εισηγούνται νέες αγορές βιβλίων με βασικό κριτήριο τις ανάγκες των αναγνωστών και τις ελλείψεις της Βιβλιοθήκης. Όπως αναφέρει ο διευθυντής της Γιάννης Χαλάτσης, η Βιβλιοθήκη αριθμεί 9.031 μέλη (σ.σ. μέχρι τον Νοέμβριο του 2021), τα οποία έχουν δικαίωμα δανεισμού των βιβλίων της, και εξυπηρετεί τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής της Ναυπάκτου (περίπου 25.000).
Το 1981 η πολιτεία, αξιολογώντας ως σημαντική την προσφορά της Βιβλιοθήκης, την όρισε βάση του Α.Ν. 1362/1949 (άρθρο 13) Κεντρική Βιβλιοθήκη και την εξόπλισε με ένα βιβλιοαυτοκίνητο (κινητή βιβλιοθήκη) ώστε να επισκέπτεται και να δανείζει βιβλία σε σχολεία, 
δημοτικές βιβλιοθήκες και σε πολιτιστικούς συλλόγους σε κωμοπόλεις και χωριά του νομού Αιτωλοακαρνανίας, καθώς και στην επαρχία Δωρίδας του νομού Φωκίδας. Το 1999, στο πλαίσιο της επιτυχούς υλοποίησης του έργου «Υποστήριξη της Εκπαιδευτικής Πράξης από Κινητές Βιβλιοθήκες», η Βιβλιοθήκη αναβάθμισε την τεχνολογική της υποδομή και ανέλαβε με ένα ακόμη βιβλιοαυτοκίνητο να καλύψει την ανάγκη των εκπαιδευτικών και των μαθητών των απομακρυσμένων περιοχών σε βιβλία, οπτικοακουστικό υλικό και CD-ROM.
Από το 2003 λειτουργεί στο ισόγειο της Βιβλιοθήκης Δημόσιο Κέντρο Πληροφόρησης: ένας χώρος εξοπλισμένος με δέκα υπολογιστές μέσω των οποίων οι επισκέπτες μπορούν δωρεάν να αναζητούν ενημερωτικό και πληροφοριακό υλικό στις εθνικές και ευρωπαϊκές βάσεις δεδομένων που είναι διαθέσιμες στο διαδίκτυο. 
Το 2013 ο χώρος αυτός ανακαινίστηκε και δημιουργήθηκε το Media Lab, με την αποκλειστική χρηματοδότηση του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος και την υποστήριξη της Google στη σχεδίαση του χώρου και την εκπαίδευση των βιβλιοθηκονόμων. Επίσης, τα τελευταία χρόνια η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ναυπάκτου, συμμετέχοντας στο επιχειρησιακό πρόγραμμα «Κοινωνία της Πληροφορίας», έχει ψηφιοποιήσει έναν αριθμό παλαιών τεκμηρίων της.
Η Βιβλιοθήκη, πιστή στη διαχρονική αποστολή της να συμβάλει στην πνευματική και πολιτιστική ανέλιξη της Ναυπάκτου, 
τακτικά διοργανώνει ή συνδιοργανώνει με άλλους φορείς της πόλης πνευματικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις, εκθέσεις βιβλίων, επιμορφωτικά σεμινάρια κ.ά., ενώ προβαίνει και σε εκδόσεις με τοπικό περιεχόμενο (βλ. «Εκδόσεις»).
Εκδόσεις της Βιβλιοθήκης (επιλεκτικά)
Αλφαβητικός κατάλογος θεματικών περιγραφέων, επιμ. Γιάννης Χαλάτσης, Ναύπακτος, Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ναυπάκτου «Παπαχαραλάμπειος», 1999.
Βαρδακουλάς, Γ., Ευεργέτες και δωρητές στη Ναύπακτο, Ναύπακτος, Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ναυπάκτου «Παπαχαραλάμπειος», 1993.
Βαρδακουλάς, Γ., Ο μεγάλος ευεργέτης Δημήτριος Παπαχαραλάμπους, Ναύπακτος, Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ναυπάκτου «Παπαχαραλάμπειος», 2000.
Καραγιάννη, Ευγενία, Σελίδες από την Ιστορία της Ναυπάκτου και της ενδοχώρας της, Ναύπακτος, Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ναυπάκτου «Παπαχαραλάμπειος», 2003.
Ναύπακτος: Εικαστικές Απεικονίσεις, συλλογικό έργο, επιμ. Θανάσης Παπαθανασόπουλος / Γιάννης Χαλάτσης, Ναύπακτος, Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ναυπάκτου «Παπαχαραλάμπειος», 2004.
Βιβλιογραφία για τη Βιβλιοθήκη
Αθησαύριστα κείμενα Γιάννη Βλαχογιάννη, επιμ. Μαρία Κουτούση-Σύψα, Ναύπακτος, Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ναυπάκτου «Παπαχαραλάμπειος», 2000.
Διατήρηση και Συντήρηση των Βιβλιακών και Αρχειακών Συλλογών, συλλογικό έργο, Ναύπακτος, Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ναυπάκτου «Παπαχαραλάμπειος», 2000.
Χαλάτσης, Γ., Κινητή Βιβλιοθήκη: Η Βιβλιοθήκη που πάει να συναντήσει το κοινό της, Ναύπακτος, Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ναυπάκτου «Παπαχαραλάμπειος», 1997.