Ιστορική αναδρομή Δημοτικής Βιβλιοθήκης. Η Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε το 1932, αλλά οι εργασίες για τη συγκρότησή της ξεκίνησαν έξι χρόνια αργότερα, το 1938. Σημαντικό ρόλο στη δημιουργία της διαδραμάτισε ο ποιητής Γεώργιος Βαφόπουλος (1903–1996), ο οποίος το 1932 είχε διοριστεί στο Δήμο Θεσσαλονίκης, ενώ από την ίδρυση της Βιβλιοθήκης μέχρι το 1963 διετέλεσε διευθυντής της. Τα εγκαίνια της λειτουργίας της πραγματοποιήθηκαν το 1939 σε μια αίθουσα του Μεγάρου της Χριστιανικής Αδελφότητας Νέων Θεσσαλονίκης (ΧΑΝΘ) και η αρχική συλλογή της περιελάμβανε 2.500 περίπου βιβλία, στην πλειονότητά τους σχετικά με την ιστορία του τόπου και της Βορείου Ελλάδας, όμως θησαύριζε και τεκμήρια όλων των επιστημών.

Η κήρυξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου το 1940 υποχρέωσε τη Βιβλιοθήκη να κλείσει το Αναγνωστήριό της⸱ αντί αυτού, οργάνωσε ένα σύστημα δανεισμού βιβλίων απευθυνόμενο στους τραυματίες της Θεσσαλονίκης. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής η Βιβλιοθήκη αναγκάστηκε να διακόψει τη λειτουργία της. Μετά την απελευθέρωση της χώρας από τους Γερμανούς, η Βιβλιοθήκη επαναλειτούργησε αρχικά σε αίθουσα στην οδό Αγίας Σοφίας και το 1947 μεταφέρθηκε στο δεύτερο όροφο του Μεγάρου της ΧΑΝΘ, όπου λειτούργησε μέχρι τον Μάιο του 2000.

Το αναγνωστικό κοινό υποδέχθηκε με θέρμη τη Δημοτική Βιβλιοθήκη, η οποία σε μικρό χρονικό διάστημα εξελίχθηκε σε σημαντική κοιτίδα πολιτισμού για την πόλη. Σε αυτό συντέλεσε και η απόφαση του Δήμου της Θεσσαλονίκης να την προμηθεύσει με βιβλία από αγορές προσωπικών συλλογών, όπως του Αλέξανδρου Λευκαδίτη (1949) και του Διογένους Δελλή (1952), που περιλαμβάνουν ορισμένα από τα παλαιότερα τεκμήρια της Βιβλιοθήκης. Η ολοένα αυξανόμενη ζήτηση βιβλίων από τους επισκέπτες της οδήγησε τους υπεύθυνους της Βιβλιοθήκης να δημιουργήσουν το 1956 ένα από τα πρώτα δανειστικά τμήματα στην Ελλάδα και ένα χρόνο αργότερα το πρώτο παράρτημά της, στην Κάτω Τούμπα. Επίσης, το 1963 εγκαινίασε την πρώτη κινητή βιβλιοθήκη (βιβλιοαυτοκίνητο) της χώρας. Σήμερα, η Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης διαρθρώνεται σε ένα δίκτυο συνολικά 16 βιβλιοθηκών, το οποίο αποτελείται από την Κεντρική Βιβλιοθήκη, 8 Περιφερειακές–Παραρτήματα, 6 Παιδικές και την Πρότυπη Σχολική Βιβλιοθήκη.

Το 1989, το ιωβηλαίο έτος των 50 χρόνων από την ίδρυσή της, ο Γ. Βαφόπουλος προχώρησε σε χρηματική δωρεά προς τη Βιβλιοθήκη προκείμενου να ανεγερθεί νέο κτίριο το οποίο θα στέγαζε την Κεντρική Βιβλιοθήκη. Η δωρεά του πρώην διευθυντή της Βιβλιοθήκης (ακολούθησαν και άλλες φτάνοντας συνολικά το ποσό των 120 εκατ. δρχ.) κινητοποίησε τον Δήμο, ο οποίος ενέταξε το έργο της δημιουργίας της νέας Κεντρικής Βιβλιοθήκης στο τεχνικό πρόγραμμα του Οργανισμού Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης – Θεσσαλονίκη 1997.

Το 1996 ξεκίνησαν οι εργασίες για την κατασκευή του οκταώροφου κτιρίου συνολικού εμβαδού 3.500 m², στη διασταύρωση των οδών Εθνικής Αμύνης και Αλεξάνδρου Σβώλου. Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν το 2000 και τα εγκαίνια της νέας Κεντρικής Δημοτικής Βιβλιοθήκης Θεσσαλονίκης πραγματοποιήθηκαν την 1η Οκτωβρίου του 2001. Οι νέες εγκαταστάσεις επέφεραν αρκετές αλλαγές στον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας της Κεντρικής Βιβλιοθήκης, με ενδεικτικές την ενοποίηση του Δανειστικού Τμήματος με το Αναγνωστήριο και την τοποθέτηση της συλλογής ως ενιαίας σε ανοιχτά ράφια, όπου το κοινό έχει τη δυνατότητα να αναζητά και να ξεφυλλίζει όλο το διαθέσιμο υλικό. Επίσης, ο αριθμός των βιβλίων τα οποία ήταν δυνατό να δανειστούν διπλασιάστηκε. Τέλος, η επίπλωση του κτιρίου ολοκληρώθηκε χάρη στη δωρεά της Ευθυμίας Επιβατιανού στη μνήμη του εκλιπόντος συζύγου της, καθηγητή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Παναγιώτη Επιβατιανού.  

Συλλογή Κεντρικής Δημοτικής Βιβλιοθήκης. Η συλλογή της Δημοτικής Βιβλιοθήκης στο σύνολο της είναι μία από τις πλέον χρησιμοποιούμενες ελληνικές συλλογές (δανεισμοί ανά χρήστη και δανεισμοί ανά κάτοικο), περιλαμβάνοντας έντυπο υλικό (βιβλία, περιοδικά, εφημερίδες, χάρτες, αφίσες), αλλά και δίσκους μουσικής, μουσικά CDs, CD-ROMs, DVDs και slides.

Όσον αφορά την Κεντρική Βιβλιοθήκη, στα τμήματα της εντάσσονται η Διεθνής Συλλογή, η Συλλογή Τεχνών και Επιστημών, η Λογοτεχνία και η Παλαιά Συλλογή, η Κεντρική Παιδική Βιβλιοθήκη, οι εφημερίδες, τα περιοδικά και το Γραφείο των Εκδηλώσεων. Τα τμήματα ανά όροφο χωρίζονται ως εξής:

Εφημερίδες – Πρώτο Υπόγειο. Διατίθεται πλήρες αρχείο των ημερησίων και εβδομαδιαίων πολιτικών εφημερίδων που εκδόθηκαν στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη μετά την πτώση της χούντας, αλλά και εκτενές αρχείο εφημερίδων που κυκλοφόρησαν από τον 19ο αιώνα και εξής. Ενδεικτικά αναφέρονται οι τίτλοι των τοπικών εφημερίδων, Μακεδονία, Ελληνικός Βορράς, Θεσσαλονίκη και των αθηναϊκών Ακρόπολις, Το Βήμα, Τα Νέα, Αυγή. Η παλαιότερη εφημερίδα της συλλογής είναι Ο Αιών (1880).

Η Βιβλιοθήκη διαθέτει επίσης πλήρες αρχείο Εφημερίδος της Κυβερνήσεως από το 1945 και εξής και εκτενές αρχείο προηγουμένων ετών με παλαιότερο το φύλλο με ημερομηνία έκδοσης 16/28 Φεβρουαρίου 1833. Στο χώρο αυτό λειτουργεί και η τράπεζα νομικών πληροφοριών «Νομοτέλεια», πρόγραμμα που παρέχει τη δυνατότητα αναζήτησης πληροφοριών της ελληνικής νομοθεσίας–νομολογίας.

Για τη διευκόλυνση του κοινού υπάρχει έντυπος αλφαβητικός και χρονολογικός κατάλογος των εφημερίδων της συλλογής. Επιπλέον, η ψηφιοποίηση των εφημερίδων σε DVD (από το Σεπτέμβριο του 2002), διευκολύνει ιδιαίτερα την χρήση τους από τους αναγνώστες. Επίσης  έχει ψηφιοποιηθεί η Εφημερίς των Βαλκανίων για την περίοδο 1919–1950, ενώ είναι σε εξέλιξη η ψηφιοποίηση και άλλων παλαιών εφημερίδων της Θεσσαλονίκης.

Κεντρική Παιδική Βιβλιοθήκη – Ισόγειο. To τμήμα με την Παιδική Συλλογή αποτελείται από 11.000 τίτλους βιβλίων, μεταξύ των οποίων και μια μικρή συλλογή ξενόγλωσσων. Επιπλέον συγκαταλέγονται και επιτραπέζια παιχνίδια.

Διεθνής Συλλογή – 1ος όροφος. Η Διεθνής Συλλογή περιλαμβάνει βιβλία σε διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες. Η συλλογή εμπλουτίζεται διαρκώς με δωρεές των προξενείων της πόλης. Στο χώρο όπου φυλάσσεται η Διεθνής Συλλογή διοργανώνονται κατά καιρούς εκδηλώσεις ενημέρωσης ή ψυχαγωγίας με τη σύμπραξη πρεσβειών και προξενείων.

Αίθουσα εκδηλώσεων – 2ος όροφος. Το Γραφείο Εκδηλώσεων, στον 8ο όροφο, διοργανώνει εκδηλώσεις και δραστηριότητες (βλ. αναλυτικότερα παρακάτω) οι οποίες φιλοξενούνται στον συγκεκριμένο χώρο.

Επιστήμες και Τέχνες – 3ος όροφος. Η συλλογή του 3ου ορόφου αποτελείται από 31.000 τόμους βιβλίων, οι οποίοι καλύπτουν τομείς της ιατρικής, της ιστορίας, της φιλοσοφίας, της θρησκείας, των καλών τεχνών και γενικά των επιστημών. Στο σύνολο της η συλλογή των Επιστημών και Τεχνών είναι δανειστική και αποτελεί χρήσιμο εργαλείο για τους ερευνητές, φοιτητές, εκπαιδευτικούς  και τους απλούς αναγνώστες.

Λογοτεχνία – Παλαιά Συλλογή – 4oς όροφος. Στον 4ο όροφο βρίσκεται δανειστική συλλογή 32.000 τόμων λογοτεχνίας, γλώσσας–γλωσσολογίας, μαγειρικής και κόμιξ. Επίσης, στεγάζεται συλλογή 48.000 τόμων από παλαιότερες εκδόσεις (έως το 1983), με θέματα Λογοτεχνίας, Φιλοσοφίας, Κοινωνικών Επιστημών, Τεχνών και Τεχνολογίας. Γενικά, τα βιβλία αυτά απευθύνονται κυρίως σε ερευνητές, αποτελώντας σημαντικές πηγές πληροφόρησης για τον ελληνισμό, την ιστορία της Θεσσαλονίκης και της ελληνικής και ξένης λογοτεχνίας. Μεγάλο μέρος της Παλαιάς Συλλογής έχει καταχωρηθεί στον ηλεκτρονικό κατάλογο της Βιβλιοθήκης.

Στο ίδιο όροφο στεγάζεται και η Σπάνια Συλλογή, η οποία περιλαμβάνει 157 τίτλους. Ο παλαιότερος τίτλος της συλλογής είναι το αρχέτυπο Γραμματικής εισαγωγής των εις τέσσαρα το πρώτον του Θεοδώρου Γαζή (δεξιότητι Άλδου Μανουτίου, 1495). Υπάρχει αλφαβητικός και χρονολογικός κατάλογος της Σπάνιας Συλλογής, ενώ η πρόσβαση στο υλικό της είναι αυστηρά περιορισμένη.

Περιοδικά – 5ος όροφος. Η συλλογή των περιοδικών αποτελείται από 1.817 τίτλους (12.500 τόμους), ενώ οι τρέχουσες συνδρομές είναι 251 τίτλοι. Τα περιοδικά μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνο στο χώρο της βιβλιοθήκης.

Τμήμα Βιβλιοθηκονομικής Υποστήριξης – 6ος όροφος. Το τμήμα υποστηρίζει τη λειτουργία ολόκληρου του Δικτύου βιβλιοθηκών του Δήμου Θεσσαλονίκης. Είναι υπεύθυνο για τον εμπλουτισμό των συλλογών, την καταλογογράφησή τους και την καλή λειτουργία του καταλόγου. Επίσης, ασχολείται με την προσέλκυση, παραλαβή, αξιολόγηση δωρεών από φορείς και ιδιώτες.

Τμήμα Διοικητικής Υποστήριξης – 7ος όροφος. Ασχολείται με όλες τις διοικητικές διαδικασίες που είναι απαραίτητες για την καλή λειτουργία της Βιβλιοθήκης. Παράλληλα λειτουργούν και οι υπηρεσίες της Διεύθυνσης Βιβλιοθηκών του Δήμου Θεσσαλονίκης.

Γραφείο Εκδηλώσεων – 8ος όροφος. Το Γραφείο Εκδηλώσεων εκπονεί και διοργανώνει για παιδιά και ενήλικες εκπαιδευτικές, μορφωτικές, ψυχαγωγικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες, διαλέξεις, συνέδρια, ημερίδες και εκθέσεις βιβλίων σε όλο το Δίκτυο Βιβλιοθηκών του Δήμου. Γενικότερα, με την ευθύνη των υπαλλήλων του Γραφείου, πραγματοποιούνται ξεναγήσεις οργανωμένων ομάδων –ανήλικων και ενήλικων– επισκεπτών στους χώρους της Βιβλιοθήκης με σκοπό την ενημέρωσή τους για το υλικό και τον τρόπο λειτουργίας της.

Ειδικότερα για τα παιδιά–εφήβους προγραμματίζονται και παρουσιάζονται σε καθημερινή σχεδόν βάση προγράμματα με εκπαιδευτικό–ψυχαγωγικό περιεχόμενο. Επίσης, για τα παιδιά μικρότερων ηλικιών διοργανώνονται δραστηριότητες όπως, ώρες παραμυθιού με αφήγηση, δραματοποίηση και χειροτεχνίες, ενώ για τις μεγαλύτερες ηλικίες λειτουργούν μουσικά και εικαστικά εργαστήρια, εκπαιδευτική ρομποτική, λέσχη ανάγνωσης και δημιουργικής γραφής καθώς και πολλές άλλες δράσεις καθ’ όλη τη διάρκεια της χρονιάς.

Οι επισκέπτες της Κεντρικής Δημοτικής Βιβλιοθήκης Θεσσαλονίκης, όπως και των υπολοίπων Βιβλιοθηκών του Δικτύου, που επιθυμούν να δανειστούν κάποιο βιβλίο από τις συλλογές τους θα πρέπει πρώτα να έχουν προχωρήσει στην έκδοση κάρτας μέλους, η οποία γίνεται δωρεάν. Διαθέσιμες προς δανεισμό είναι οι σύγχρονες εκδόσεις (ισόγειος, πρώτος, τρίτος και τέταρτος όροφος), ενώ δεν δανείζονται βιβλία της παλαιάς και σπάνιας συλλογής, καθώς και εγκυκλοπαίδειες, λεξικά, εφημερίδες (σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή), περιοδικά και Φ.Ε.Κ. Για την ενημέρωση του κοινού διατίθεται ελεύθερα στο διαδίκτυο ηλεκτρονικός κατάλογος, στον οποίο καταγράφονται αναλυτικά τα βιβλία της Κεντρικής Βιβλιοθήκης και των άλλων Βιβλιοθηκών του Δικτύου.   

Κατάλογοι της Βιβλιοθήκης

Κατάλογος περιοδικών Δημοτικής Βιβλιοθήκης Θεσσαλονίκης 1990–1994, έρευνα, σύνταξη και επιμέλεια: Μαρία Ρακαλίδου / Χριστίνα Τράπτσιου, Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, 1995.

Χρονολογικός κατάλογος εφημερίδων Δημοτικής Βιβλιοθήκης Θεσσα­λο­νί­κης. Δημο­τική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, ¹1990, ²2002

Εκδόσεις της Βιβλιοθήκης (επιλεκτικά)

Βιβλία για τη Θεσσαλονίκη, έκθεση στο φουαγιέ του Κρατικού Θεάτρου στις 10–23 Νοεμβρίου 1980, Δη­μο­τική  Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, 1980.

Βιβλιογραφία εκδόσεων Δήμου Θεσσαλονίκης 1948–1993, σύνταξη–επιμέλεια Αθανασία Τουλάνου. Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, ¹1994, ²1996 (1948- 1995), ³1998 (1948–1998).

Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης: πενήντα χρόνια από τη λειτουρ­γία της, 1939–1989, Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, 1990.

Διαφήμιση και λογοτεχνία – Λαίζοντας με τις πέξεις, πρακτικά ημερίδας που έγινε στο Βαφοπούλειο Πνευ­ματικό Κέντρο στις 20 Νοεμβρίου 1991], επιμ. Αθηνά Μαζα­ρακίδου / Μαργαρίτα Σαλπιγγίδου, Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσα­λο­νίκης, 1991.

Έκθεση ημερήσιου και περιοδικού τύπου του Α' τετάρτου του 20ού αι., κατά­λογος έκθεσης που έγινε στην Κεντρική Δημοτική Βιβλιοθήκη στις 18 Μαΐου – 10 Ιουνίου 1988, Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, 1988.

Η ποίηση της Θεσσαλονίκης στον 20ό αι., πρακτικά συνεδρίου που έγινε στην αίθουσα εκδηλώσεων της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Θεσσαλονίκης στις 6–7 Δεκ. 2001, αφιερωμένο στον Γ.Θ. Βαφόπουλο, επιμ. Περικλής Σφυρίδης, Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, 2003.

Κινηματογραφικό αφιέρωμα «Κινηματογράφος και λογοτεχνία»: λογο­τε­χνι­κά βιβλία που έγιναν κινηματογραφικές ταινίες, Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσ­σα­­λο­νίκης, 1989.

Λειτουργία και προοπτικές του θεσμού των δημοτικών βιβλιοθηκών, πρα­κτι­κά ημερίδας, αίθουσα εκδηλώσεων ΧΑΝΘ, 13 Νοεμβρίου 1989, Δημο­τι­κή Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, 1990.

Μεσογειακοί λογοτέχνες σε μετάφραση, εκδόσεις 1974–1994: πρώτη κατα­γραφή, σύνταξη–επιμέλεια Σπύρος Πιέρρος, Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλο­νίκης, 1995.

Το παιδικό έντυπο: διήμερο συμπόσιο: πρακτικά (Αίθουσα Τελετών ΑΠΘ, 16–17 Ιαν. 1993), Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης. Τμήμα Παιδικών Βιβλιο­θηκών συνεργασία με το ΑΠΘ, 1995.

Χριστιανόπουλος, Ν., Εκατό χρόνια λογοτεχνικού περιοδικού στη Θεσ­σα­λονίκη (1889- 1989), κατάλογος της ομότιτλης έκθεσης που παρου­σιά­στη­κε στο Εκθεσιακό Κέντρο του Δήμου Θεσσαλονίκης (Εθνικής Αμύνης 9Α) στις 17 Νοεμ. – 3 Δεκ. 1989, Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσα­λονίκης, 1989.

Βιβλιογραφία για τη Βιβλιοθήκη

Βαφόπουλος, Γ.Θ., Σελίδες αυτοβιογραφίας, τόμος Β΄, Η Ανάσταση, Παρατηρητής, 1971, σ. 55–62, 71–72, 283–284.

Μαστροδημήτρης, Π.Δ., «Ελληνική Βιβλιογραφία 1800–1863: Προσθήκες – Συμπληρώσεις», Ο Ερανιστής, τχ. 60, έτος Ι΄, (Ανάτυπον αρ. 192), Αθήνα 1972, σ. 274–279.

Μαστροδημήτρης, Π.Δ., Τα χειρόγραφα της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Θεσσαλονίκης, (Ανάτυπον), Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής, τόμος ΙΔ΄, Θεσσαλονίκη, Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης, 1975, σ. 265–284.