Θέση. Η Σκήτη του Αγίου Παντελεήμονος, εξάρτημα της μονής Κουτλουμουσίου, εκτείνεται σε μια κατάφυτη πλαγιά μεταξύ των μονών Κουτλουμουσίου και Ιβήρων, κοντά στις Καρυές και σε απόσταση 20 λεπτών προς τα ανατολικά της κυρίαρχης μονής.
Ίδρυση και εξέλιξη. Η ιστορία της σκήτης ξεκινά το 1780, όταν μετά από αίτηση του ιερομονάχου Χαραλάμπους προς τη μονή Κουτλουμουσίου, του παραχωρήθηκε το κελί του αγίου Παντελεήμονος, ώστε να αποτελέσει τον πυρήνα δημιουργίας μίας σκήτης. Το Κυριακό της θεμελιώθηκε μόλις δύο χρόνια αργότερα, το 1782, και εγκαινιάστηκε το 1790, με τις εικόνες του τέμπλου να έχουν χρονολογία 1791.
Ο πρώτος κανονισμός της σκήτης έχει τις υπογραφές 14 μοναχών, συμπεριλαμβανομένης και του Χαραλάμπους. Νέος κανονισμός συντάχθηκε το 1799, καταγράφηκε σε δύο κώδικες, που κατατέθηκαν ένας στην κυρίαρχη μονή και ένας στη σκήτη. Είναι επικυρωμένος από τον πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄.
Την ίδια χρονιά, το 1799, ασκήτευε στη σκήτη ο γέροντας Κύριλλος Καστανοφύλλης από το Καρπενήσι, που διετέλεσε γραμματέας του Νικοδήμου του Αγιορείτη.
Δεύτερος κτίτορας θεωρείται ο Δικαίος Χαράλαμπος, ο οποίος επισκεύασε το Κυριακό, την Τράπεζα, τους χώρους φιλοξενίας και το παρεκκλήσιο του Αγίου Μηνά, που εγκαινιάστηκε από τον εφησυχάζοντα στην Σκήτη, πρώην μητροπολίτη Κάσου και Καρπάθου, Νείλο.
Οι προσπάθειες για οικονομική αρωγή ξεκινούν ήδη λίγα χρόνια μετά την ίδρυση της σκήτης με αποστολές τόσο προς την περιοχή της Κωνσταντινούπολης, όσο και προς τη Ρωσία, και συνεχίζονται μέχρι και τον 20ό αι. Για τον σκοπό αυτό είχαν αποσταλεί κατά καιρούς οι μοναχοί Πανάρετος (1797–1798), Γρηγέντιος (1897), Δωρόθεος (1922) και Δαμιανός (1922). Σημαντική θεωρείται και η συμβολή του αρχιμανδρίτη Κοσμά Λιβερόπουλου, εφημέριου στην Βιέννη, ο οποίος πρόσφερε σημαντικό χρηματικό ποσό στην μνήμη του αδελφού του Δαμιανού (1803–1856), που ήταν καθηγητής Θεολογίας στο Οθώνειο Πανεπιστήμιον της Αθήνας. Οικονομική στήριξη υπήρξε και από τον λόγιο Βαρθολομαίο Κουτλουμουσιανό (1772–1851).
Τα γεγονότα μετά την καταστολή της επανάστασης του 1821 στην Χαλκιδική, επηρέασαν και την Κουτλουμουσιανή Σκήτη. Τα Οθωμανικά στρατεύματα λεηλάτησαν τόσο το Κυριακό, όσο και τις καλύβες των μοναχών. Οι μοναχοί εγκατέλειψαν τη σκήτη μέχρι την αποχώρηση των κατοχικών στρατευμάτων το 1830. Όταν επέστρεψαν, επισκεύασαν το Κυριακό και τις καλύβες.
Σήμερα η Σκήτη Κουτλουμουσίου αποτελείται συνολικά από 23 καλύβες, με τις 12 από αυτές να παραμένουν έρημες. Στις υπόλοιπες 11 εγκαταβιώνουν συνολικά 12 μοναχοί. Ανάμεσα στις καλύβες βρίσκεται το κελί του Τιμίου Προδρόμου, όπου εγκαταβίωσε ο Διονύσιος ο εκ Φουρνά, της Γεννήσεως της Θεοτόκου (Παναγούδα), με πρώτο γέροντα τον Παΐσιο τον Αγιορείτη, και του αγίου Ευθυμίου, που ονομάζεται του Βιβλιοδέτη, λόγω του ιερομονάχου Νήφωνος (1887–1953), που είχε ως εργόχειρο τη βιβλιοδεσία.
Βιβλιοθήκη. Η Βιβλιοθήκη του Κυριακού της Σκήτης στεγάζεται στο παρεκκλήσι του κοιμητηρίου, που ανεγέρθηκε το 1848 με μέριμνα του μοναχού Βενέδικτου.
Για την παλαιότερη βιβλιοθήκη του Κυριακού σώζεται χειρόγραφος κατάλογος (αρ. 28) του 1808, με τον τίτλο: «Ιδού σημειούμεν κατ’ όνομα άπαντα τα βιβλία του Κυριακού, άπερ κατά το παρόν ευρίσκονται».
Το 1885, μετά από την κλοπή χειρογράφων και με απόφαση της μονής Κουτλουμουσίου διενεργούνται ανακρίσεις από τους μοναχούς Χαρίτωνα, Σωφρόνιο και Παγκράτιο, ενώ στο Κυριακό, κατά τη διάρκεια της θείας Λειτουργίας, διαβάζεται επιτίμιο για τους δράστες. Τα κλαπέντα χειρόγραφα δεν εντοπίσθηκαν.
Ο πρώτος δημοσιευμένος κατάλογος των χειρογράφων της σκήτης εκδόθηκε το 1967 από τους Λίνο Πολίτη και Μανόλη Κατραμάδο (Βλ. Βιβλιογραφία).
Βιβλιοθήκη-Αρχείο. Στη βιβλιοθήκη της σκήτης φυλάσσεται και το αρχείο της. Πρώτο έγγραφο είναι το παραχωρητήριο του κελιού στον μοναχό Χαράλαμπο, ιδρυτή της σκήτης, από τη μονή Κουτλουμουσίου. Σημαντικά είναι και άλλα έγγραφα, όπως ο πρώτος και ο δεύτερος κανονισμός της σκήτης, έγγραφα που αφορούν ζητείες, επιστολές πατριαρχών και της κυρίαρχης μονής.
Βιβλιοθήκη-Χειρόγραφοι Κώδικες. Σήμερα η Κουτλουμουσιανή σκήτη διαθέτει 38 χειρόγραφα, που χρονολογικά ανήκουν στον 16ο με 18ο αι. Ως προς το περιεχόμενό τους, όλα τα χειρόγραφα είναι εκκλησιαστικά, με τα περισσότερα να παραδίδουν ακολουθίες αγίων. Υπάρχουν και δύο περγαμηνά φύλλα (αρ. 31) του 14ου αι., που περιέχουν τροπάρια σε μνήμες αγίων.
Βιβλιοθήκη-Έντυπα Βιβλία. Κατάλογος των εντύπων της σκήτης δεν έχει ακόμη εκδοθεί, αλλά τα παλαίτυπά της υπολογίζονται σε περίπου 500.
Ο Θωμάς Παπαδόπουλος στις Βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους ( σ. 23), η πρώτη ελληνική έκδοση που έχει εντοπίσει στο Κυριακό της Σκήτης Αγίου Παντελεήμονος χρονολογείται στα 1575, και πρόκειται για ένα Πεντηκοστάριον, που τυπώθηκε στη Βενετία, εγγύς Ιακώβου του Λεογκίνου και με επιμέλεια του Συμεών Βεριβέλου.
Βιβλιογραφία
Βαρβούνης, Μ., Η Κουτλουμουσιανή Σκήτη του Αγίου Παντελεήμονος στο Άγιον Όρος, Αθήνα 2008.
Μεταβιτσιάδης, Θ., Τα εξαρτήματα της ιεράς μονής Κουτλουμουσίου στην ευρύτερη περιοχή των Καρυών, Θεσσαλονίκη 2022.
Παπαδόπουλος, Θ., Βιβλιοθήκες Αγίου Όρους - Παλαιά ελληνικά έντυπα, Αθήνα 2000.
Πολίτης, Λ. / Κατραμάδος, Μ., Κατάλογος χειρογράφων Σκήτης Αγίου Παντελεήμονος, Ελληνικά 20.2 (1967), 349–386.
Σμυρνάκης, Γ., Το Άγιον Όρος, Καρυές Αγίου Όρους 1903/1988.
Στρατής, Δ., Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός (1772–1851). Βιογραφία - Εργογραφία, Θεσσαλονίκη 1999.
Χρήστου, Π., Το Άγιον Όρος, Αθωνική πολιτεία - ιστορία, τέχνη, ζωή, Αθήνα 1987.
Χρυσόστομος, μον., Σκήτη Αγίου Παντελεήμονος Αγίου Όρους, Άγιον Όρος 1966.