Θέση. Η Ιερά Μονή Κωνσταμονίτου, αθέατη και μακριά από τη θάλασσα, βρίσκεται μέσα σε δασώδες και εντυπωσιακό περιβάλλον της νοτιοδυτικής πλευράς του ορεινού όγκου του Κρετοβουνίου, προς την πλευρά του Σιγγιτικού κόλπου, μεταξύ της μονής Ζωγράφου και Δοχειαρίου. Στην περιοχή σώζονται λείψανα κτιρίων και τμήματα υδραγωγείου αρχαίου πολίσματος. Από τον αρσανά, που βρίσκεται δίπλα σε θαλάσσιο σπήλαιο, σαν χτιστή απομίμησή του, ανηφορίζει ο δρόμος που οδηγεί στο μοναστήρι.

Κατέχει την εικοστή θέση στην ιεραρχία των είκοσι μονών του Αγίου Όρους.

Ίδρυση και εξέλιξη. Η ίδρυση της μονής και η ονομασία της χάνονται μέσα στις διάφορες παραδόσεις, που βασίζονται στους δύο τύπους γραφής του ονόματός της:  Κασταμονίτου και Κωνσταμονίτου. Με βάση την πρώτη ονομασία της, που παρουσιάζεται νωρίτερα, ως ιδρυτής της θεωρείται κάποιος μοναχός που κατάγεται από την Κασταμονή της Παφλαγονίας στη Μ. Ασία ή έφερε το γνωστό στους βυζαντινούς όνομα Κασταμονίτης. Η εκδοχή αυτή φαίνεται πειστικότερη από την άλλη, σύμφωνα με την οποία η μονή ανάγει την ίδρυσή της στον Μέγα Κωνσταντίνο και την ολοκλήρωσή της στον γιο του, τον Κώνσταντα. Υπάρχει και η άποψη ότι έλαβε την ονομασία της από τις καστανιές που φύονται γύρω της άφθονες. Η επίσημη ονομασία της μονής, που μαρτυρείται από τον 15ο αι., είναι σήμερα Κωνσταμονίτου.

Ιστορικά, πρωτοεμφανίζεται σε διάφορα κείμενα του 11ου αιώνα. Ακολουθεί μια σιωπηρή περίοδος, που διακόπτεται μετά το τέλος της Φραγκοκρατίας.

Προς τα τέλη του 11ου αι., ηγούμενός της ήταν ο Ιλαρίων, που αργότερα ανέλαβε το αξίωμα του Πρώτου, συγγενής του αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄ Κομνηνού (1081–1118). Μολονότι είναι πιθανό τότε να αναγνωρίσθηκε ως βασιλική μονή, δεν φαίνεται στο προσκήνιο παρά μόνο από το 1262.

Πιθανολογείται πυρπόλησή της από Καταλανούς πειρατές κατά τις αρχές του 14ου αι. και αναφέρεται βοήθεια για την ανόρθωσή της από τον οίκο των Παλαιολόγων. Σχετικά με την κατοχύρωση της ιδιοκτησίας, αναφέρεται Χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου το 1351, που όμως θεωρείται χαλκευμένο.Φαίνεται πως αποτελεί απόδοση γνήσιου χρυσόβουλλου του έτους 1363.

Στο Γ΄ Τυπικό του Αγίου Όρους (τέλη 14ου αι.) αναγράφεται με το όνομα Κωνσταμονίτου και κατέχει τη 16η θέση ανάμεσα σε 25 μονές της εποχής.

Κατά τον 15ο αι. αναλαμβάνει μεγάλο νεοκτιτορικό έργο ο Σέρβος στρατηγός Ράντιτς, ο οποίος μετά τον θάνατό της συζύγου του παραιτήθηκε από το αξιώμά του και εμόνασε εδώ με το όνομα Ρωμανός. Γράφει στη διαθήκη του (1433): «...άλλα μεν ανεκαίνισα και ωκοδόμησα, τα δε καταπεπτωκότα περιετείχισα και εστερέωσα...».

Ως ευεργέτες και ανακαινιστές της Μονής θεωρούνται ο ηγεμόνας Γεώργιος Μπράγκοβιτς (1433) και η πριγκίπισσα Άννα της Σερβίας, καθώς και ο Νεγκόε Μπασαράμπ (1517). Περί τα τέλη του 15ου αι. εγκαταβιώνουν στη μονή περί τους 90 μοναχούς.

Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, η Μονή επιβιώνει δύσκολα κάτω από τους δυσβάστακτους φόρους και κακοτυχίες και φθάνει σε οικονομικό και λειτουργικό μαρασμό, σε σημείο που το 1666 να έχει μόνον 6 μοναχούς. Την ίδια περίοδο, λόγω πτωχείας απαλλάσσεται από τη συδοσία, δηλαδή την υποχρεωτική καταβολή του χρηματικού ποσού που απέδιδαν οι μονές στην Κοινότητα του Αγίου Όρους για τη συντήρησή της. Αναφέρεται επίσης πως το 1705, όταν ο Γάλλος πρόξενος Antoine Armand επισκέφθηκε τη μονή, «τους έσωσε από τα νύχια των κληρονόμων», δηλαδή από τους τοκογλύφους. Γι’ αυτό το λόγο η μονή μνημονεύει αδιαλείπτως τα ονόματα αυτού και του συνοδού του.

Το 1717 η ανατολική πτέρυγα καταστράφηκε από πυρκαγιά.

Παρόλη τη δυστυχία που ταλάνιζε τη μονή εκείνη τη περίοδο, με σιγίλλιο του πατριάρχη Νεόφυτου Ζ΄, τον Οκτώβριο του 1799, μετατρέπεται σε Κοινόβιο, με πρώτο ηγούμενο τον Γαβριήλ. Το 1808 αριθμεί 27 μοναχούς. Η ουσιαστική της ανασυγκρότηση άρχισε το 1818 επί ηγουμενίας Χρυσάνθου εξ Ηπείρου και με δαπάνες του Αλή Πασά, χάρη στη μεσολάβηση της κυρά Βασιλικής. Τότε ανοικοδομήθηκε και η ανατολική της πτέρυγα.

Το 1851 το χρέος της μονής ήταν 172.000 γρόσια, που εξοφλήθηκε σε δέκα χρόνια. Στο μεταξύ η Ιερά Κοινότητα, που κηδεμόνευε τη μονή από το 1850, λόγω κακής διαχείρισης, υπό τον ηγούμενο Στέφανο, προβαίνει το 1854 σε διαπραγματεύσεις με τους Μολδαβούς μοναχούς της Σκήτης του Προδρόμου, με σκοπό την εκχώρησή της. Ο πατριάρχης Άνθιμος ΣΤ΄ απέτρεψε την ενέργεια και «επετίμησεν αυστηρώς την Κοινότητα». Τη μονή θα βγάλουν από την ανέχεια οι Ρώσοι, όταν το 1862 επετράπη στον ιερομόναχο Μελέτιο η μετάβαση στη Ρωσία και η παραμονή του εκεί για μία επταετία, με σκοπό τη συγκέντρωση δωρεών. Έτσι, η ανασυγκρότηση συνεχίστηκε επί Συμεών Σταγειρίτη, ο οποίος, με τις χορηγίες των Ρώσων κυρίως, ανοικοδόμησε το Καθολικό (1867) και ακολούθως τμήμα της βόρειας και μέρος της νότιας πτέρυγας.

Το 1979 επανδρώθηκε με συνοδεία μοναχών από τη μονή Φιλοθέου και ηγούμενο τον Αγάθωνα (1979–2018). Σήμερα ηγούμενος είναι ο γέρων Χαράλαμπος.

Το Καθολικό της μονής Κωνσταμονίτου είναι αφιερωμένο στη μνήμη του αγίου Στεφάνου. Χαρακτηρίζεται από την ιδιαίτερα επιμελημένη δόμηση των λιθόκτιστων τοίχων του, ενώ εσωτερικά δεν είναι ιστορημένος, εκτός από ένα μικρό τμήμα του κεντρικού θόλου. Ανεγέρθηκε το 1867 επί ηγουμένου Συμεών Σταγειρίτου με τη βοήθεια και του ιερομονάχου Μελετίου Βερροιώτου. Είναι το τέταρτο κατά σειρά καθολικό και έχει κτισθεί επάνω στα θεμέλια και στο σχέδιο του τρίτου. Το τέμπλο του είναι μαρμάρινο (1867). Οι τοίχοι του φέρουν πολλές φορητές εικόνες, αρκετές από τις οποίες είναι μεγάλης ιστορικής και λατρευτικής αξίας, όπως εκείνη της Θεοτόκου της Αντιφωνήτριας, που πραγματοποίησε θαύμα στη Μονή, σύμφωνα με την παράδοση, το 1020.

Σύμφωνα με γραπτές μαρτυρίες, το αρχικό καθολικό είχε τοιχογραφηθεί το 1443, ενώ το δεύτερο το 1540, που καταστράφηκε όμως στο τέλος του 16ου αι. Ο Ιωάννης Κομνηνός στα τέλη του 17ου αι. γράφει ότι ο (τρίτος) ναός της μονής είναι «μέγας και θαυμαστός με πέντε κουμπέδες, μολυβδοσκέπαστος και ζωγραφισμένος, και έχει εις τα πλάγιά του παρακλήσια δύο».

Λόγιοι μοναχοί: Είναι ο Δανιήλ Κασταμονίτης που άκμασε ως βιβλιογράφος στα μέσα του 16ου αι. και ο Δοσίθεος Κασταμονίτης από τη Λέσβο, που έζησε στα χρόνια της Επανάστασης του 1821, και έγραψε κατά τη δεκαετία μετά από αυτήν, Διήγησιν περί Αγίου Όρους εν καιρώ της επαναστάσεως του 1821 (1956) και υπόμνημα περί νεομαρτύρων (1963).

Σκευοφυλάκιο. Το Σκευοφυλάκιο της μονής Κωνσταμονίτου βρίσκεται παραπλεύρως της Βιβλιοθήκης και επάνω από τη Λιτή του Καθολικού. Είναι σχετικά περιορισμένης έκτασης και περιλαμβάνει διάφορα κειμήλια, όπως ιερά άμφια, σταυρούς, δισκοπότηρα, και άλλα αντικείμενα λατρείας. Μεταξύ τους βρίσκεται και το δισκοπότηρο που δωρήθηκε από την κυρά-Βασιλική. Επίσης, φυλάσσεται ένας βυζαντινός σταυρός εξαίρετης τέχνης και ένα Ευαγγέλιο με αργυρόχρυση επένδυση κατασκευασμένο το 1820 στην Ήπειρο, δώρο κι αυτό της κυρά-Βασιλικής.

Εικονοφυλάκιο. Η μονή διαθέτει αξιόλογες φορητές εικόνες διαφόρων εποχών. Εικονοφυλάκιο αποτελεί το ίδιο το Καθολικό και τα Παρεκκλήσια του. Εδώ φυλάσσονται τρεις αξιόλογες εικόνες της μονής. Η πρώτη, πιθανότατα του 8ου αι., εικονίζει τον Πρωτομάρτυρα Στέφανο, και φέρει ίχνη από την εποχή της εικονομαχίας. Κατά την παράδοση έφτασε στο Όρος από τα Ιεροσόλυμα με θαύμα επί Αλεξίου Α΄ Κομνηνού. Η δεύτερη είναι η εικόνα της Θεοτόκου Οδηγήτριας, του 12ου αι., που δωρήθηκε στη μονή από την Άννα την Φιλανθρωπινή της Σερβίας το 1360. Η τρίτη παριστάνει τη Θεοτόκο ως Αντιφωνήτρια, η οποία, σύμφωνα με την παράδοση, το 1020, την παραμονή της ανακομιδής των λειψάνων του αγίου Στεφάνου, γέμισε τα πιθάρια της μονής με λάδι. Αξιόλογες εικόνες φυλάσσονται και σε τοίχους της Τράπεζας.

Βιβλιοθήκη. H βιβλιοθήκη της μονής Κωνσταμονίτου βρίσκεται στο Καθολικό, πάνω από τη Λιτή. Η νεότερη βιβλιοθήκη των εντύπων στεγάζεται στη βόρεια πλευρά της μονής, κάτω από το Ηγουμενείο.

Κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, όταν η μονή περιέπεσε σε φτώχεια σκορπίστηκαν και τα βιβλία της. Έτσι, όταν το 1744 ο Βασίλι Μπάρσκι πέρασε από τη Κωνσταμονίτου παρατήρησε ότι δεν υπήρχαν παραπανίσια διδακτικά βιβλία, υπήρχε μόνο ένας απλός χώρος, όπου κείτονταν μερικά μόνο απομεινάρια βιβλίων.

Ο Ρόμπερτ Κέρζον σημειώνει πως το Κωνσταμονίτου δεν έχει βιβλιοθήκη, ούτε κάτι ιδιαίτερα άξιο αναφοράς, εκτός από το έγγραφο του αυτοκράτορα Μανουήλ Παλαιολόγου, με το οποίο παραχωρούνται διάφορες κτήσεις στο μοναστήρι.

Ο Πέτρος Ιβάνοβιτς Σεβαστιάνοφ (1811–1867), που εργάσθηκε στις βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους μεταξύ των ετών 1858–1861, επισκέφθηκε και τη μονή Κωνσταμονίτου, από την οποία απέσπασε διάφορα χειρόγραφα ή φύλλα τους. Π.χ. το τμήμα που λείπει από τον κώδικα 7 με το έργο του Ιωάννη του Σχολαστικού Λόγος εις τον Ποιμένα βρίσκεται σήμερα στη συλλογή Σεβαστιάνοφ της Ρωσικής Κρατικής Βιβλιοθήκης.

Ο Γεράσιμος Σμυρνάκης (1903) μας περιγράφει ότι στη βιβλιοθήκη «ανερχόμεθα δι’ ελικοειδούς κλίμακος» και πως σ’ αυτήν «υπάρχουσιν ολίγοι μεν έντυποι κώδικες, 14 δ’ εισίν επί περγαμηνής, και χαρτώοι 97».

Βάσει των σημειωμάτων, χειρόγραφα της μονής εντοπίζονται:

α) Λονδίνο, Βρετανική βιβλιοθήκη. Πρόκειται για τον περγαμηνό κώδικα Add. 5116 (11ος–12ος αι.), που περιέχει επιστολές του Αποστόλου Παύλου. Βάσει σημειώματος στο φ. 164v, ανήκει στη μονή Κωνσταμονίτου.

β) Οξφόρδη, Christ Church College. Πρόκειται για τον περγαμηνό κώδικα gr. 33, όπου στο φ. 221v επίσης δηλώνεται η προέλευσή του.

γ) Οξφόρδη, Christ Church College. Πρόκειται για τον περγαμηνό κώδικα gr. 15 (τέλη 13ου–αρχές 14ου αι.), που προέρχεται από το σκριπτόριο της Παλαιολογίνας.

δ) Μόσχα, Κρατική Βιβλιοθήκη Ρωσίας. Πρόκειται για θραύσμα από περγαμηνό κώδικα του 13ου–14ου αι. (Φοντ 170/Ia) και περιέχει τον Λόγο εις τον Ποιμένα, έργο του Ιωάννου Σχολαστικού. Προέρχεται από τον κώδικα 7 της μονής.

ε) Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη Γαλλίας. Πρόκειται για τον περγαμηνό κώδικα του 14ου αι. Coislin 341, φ. 390v.

Βιβλιοθήκη-Αρχείο. Το Αρχείο της μονής Κωνσταμονίτου είχε επανειλημμένα ταξινομηθεί, πολλά έγγραφά του είχαν αντιγραφεί και τα ξενόγλωσσα (οθωμανικά και σλαβικά) είχαν μεταφραστεί.

Το βυζαντινό αρχείο της μονής είναι σχετικά μικρό. Αυτό πιθανόν να οφείλεται στην ερήμωσή της κατά τον 14ο αι., οπότε ίσως χάθηκε το παλαιότερο αρχείο της. Τα έγγραφα που σώζονται σήμερα από την περίοδο πριν τις αρχές του 15ου αι., αναφέρονται στα εξαρτήματα της μονής, που όμως προσαρτήθηκαν σ’ αυτήν μετά την ανακαίνισή της. Παρόλες τις δυσκολίες που αντιμετώπισε η μονή και στα μετέπειτα χρόνια, διασώθηκαν πολλά έγγραφα, κυρίως το ιδιαίτερα σημαντικό οθωμανικό της αρχείο. Στο αρχείο υπάρχουν επίσης αντίγραφα και φωτογραφίες εγγράφων που αφορούν τη μονή και σώζονται στα αρχεία άλλων μονών.

Συστηματική ταξινόμηση και αντιγραφή εγγράφων έγινε κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αι. από τον ηγούμενο Συμεών και τον αρχειοφύλακα Σπυρίδωνα. Τα έγγραφα χωρίστηκαν κατά υποθέσεις και τοποθετήθηκαν στο Γραφείο της μονής. Τα πολυάριθμα οθωμανικά έγγραφα τοποθετήθηκαν καθένα ξεχωριστά σε ειδικό φάκελλο, όπου αναγράφηκε η χρονολογία και η περίληψή του. Πολλά από αυτά μεταφράστηκαν, ενώ οι μεταφράσεις ή οι περιλήψεις σχεδόν όλων των εγγράφων αντιγράφηκαν σε δύο κώδικες που σώζονται στο αρχείο.

Κατάλογο των ελληνικών εγγράφων του Αρχείου, δημοσίευσε ο Νικόλαος Οικονομίδης το 1970 (Βλ. Βιβλιογραφία).

Σλαβικά έγγραφα από τη βυζαντινή περίοδο υπάρχουν μόνο τέσσερα, και χρονολογούνται μεταξύ των ετών 1429–1433. Δύο από αυτά είναι τα χρυσόβουλλα του δεσπότη της Σερβίας Γεώργιο Α΄ Μπράγκοβιτς (1429 & 1430), και τα άλλα δύο είναι του μεγάλου σέλνικου Ράντιτς (1430 & 1433).

Βιβλιοθήκη-Χειρόγραφοι Κώδικες. Ο Σπυρίδων Λάμπρος τα τέλη του 19ου αι. έχει καταγράψει συνολικά 111 χειρόγραφους κώδικες, από τους οποίους οι 14 περγαμηνοί. Σήμερα ο αριθμός των κωδίκων παραμένει ο ίδιος.

Η συλλογή χειρογράφων της μονής Κωνσταμονίτου καλύπτει κυρίως θεολογικά θέματα. Μόνο ο κώδικας 73,  του 18ου αι., εμπεριέχει μαζί με τα θεολογικά κείμενα και κείμενα με κλασική θεματολογία. Περιλαμβάνει Λόγους του Ισοκράτη και ένα Νουθετικό ποίημα του Φωκυλίδη και τα δύο με διάστιχη  εξήγηση στην καθομιλούμενη. Στον ίδιο κώδικα υπάρχει επίσης και οι Εξηγήσεις εις Πατρίδος Εγκώμιον του Λουκιανού.

Αξιομνημόνευτοι κώδικες είναι:

α) Ο παλίμψηστος περγαμηνός κώδικας 99, του 12ου αι. Το πρωτόγραφο περιέχει βίους και μαρτύρια αγίων στα λατινικά. Η νέα γραφή είναι ένα Ευαγγέλιο του 14ου αι.

β) Ο περγαμηνός κώδικας 98, του 14ου αι. Πρόκειται για ένα Ευαγγέλιο με σημαδόφωνα, που στο τέλος του περιέχεται και το Μηνολόγιο των Ευαγγελίων.

γ) Ο περγαμηνός ακέφαλος κώδικας 104, του 13ου αι. Περιέχει το Θεοτοκάριο στους οκτώ ήχους της εκκλησιαστικής μουσικής.

δ) Ο περγαμηνός ακέφαλος και κολοβός κώδικας 105, του 11ου αι. Πρόκειται για ένα Τετραευαγγέλιο, το οποίο περιέχει τις εικόνες του Μεγάλου Βασιλείου και του Ιωάννου Χρυσοστόμου, όπως και παράσταση με τον Χριστό στο κέντρο και εκατέρωθεν η Θεοτόκος και ο Ιωάννης.

Βιβλιοθήκη-Έντυπα Βιβλία. Η βιβλιοθήκη της μονής Κωνσταμονίτου διαθέτει αρκετά παλαίτυπα έντυπα.

Ο Θωμάς Παπαδόπουλος στις Βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους ( σ. 14), η πρώτη ελληνική έκδοση που έχει εντοπίσει στη μονή Κωνσταμονίτου ανάγεται στα 1552. Πρόκειται για ένα Πεντηκοστάριον, που τυπώθηκε από τον Ανδρέα και Ιάκωβο Σπινέλλο, σε επιμέλεια Βασιλείου Βαλέριδος. Η επόμενη έκδοση είναι ένα Τυπικόν του 1577, που τυπώθηκε «εν τη οικία Ιακώβου του Λεογκίνου», με διορθώσεις του Θεοφάνους Λογαρά. Ακολουθούν δύο άλλες εκδόσεις λειτουργικών βιβλίων (1582 Μηναίο Ιανουαρίου, 1586 Τριώδιον), μέχρι το 1590, όπου εμφανίζεται το πρώτο μη λειτουργικό έντυπο, η Κλίμαξ του Ιωάννου Σιναΐτου, μεταγλωττισμένη από τον Μάξιμο Μαργούνιο και τυπωμένη από τον Francesco de Giuliani.

Βιβλιογραφία

Βουδούρης, Αθ., Ο Βεροιώτης ιερομόναχος Μελέτιος Κωνσταμονίτης και η περιοδεία του στη Ρωσία (1862–1869), Βέροια 2011.

Добрынина Элена, Владельческие записи иеромонаха Неофита в рукописях афонского монастыря Констамонит [=Dobronina Elena, Ownership notes by hieromonk Neophytos in the Greek manuscripts from the Monastery of Konstamonitou], Византийский Временик 100 (2017), 161–167 & εικ. 1–8.

Λάμπρος, Σπ., Κατάλογος των εν ταις βιβλιοθήκαις του Αγίου Όρους ελληνικών κωδίκων, τ. Αʹ, Cambridge, University Press, 1895, 36–42.

Μελέτιος Κωνσταμονίτης, Περιήγησις Μελετίου Κωνσταμονίτου εις Ρωσσίαν από του έτους 1862–1869, Αθήνα 1882.

Μελισσάκης, Ζ., Βιβλιοθήκες των ιερών μονών. Τεκμήρια λατρείας και λογιοσύνης. Ζωντανοί οργανισμοί και χώροι φύλαξης κειμηλίων, Λόγιοι και λογιοσύνη στο Άγιον Όρος, Θεσσαλονίκη, Αγιορειτική Εστία, 2013, 74–83.

Nasturel, P., À propos d’un document de Kastamonitou at d’une lettre patriarcale inconnue de 1411, Revue des études byzantines 40 (1982), 211–214.

Οικονομίδης, Ν., Ιερά Μονή Κωνσταμονίτου - Κατάλογος του Αρχείου. Έγγραφα Ελληνικά των ετών 1047–1686, Βυζαντινά Σύμμεικτα 2 (1970), 416–436.

Oikonomidés, N., Actes de Kastamonitou (Archives de l'Athos IX), Paris 1978.

Παπαδόπουλος, Θ., Βιβλιοθήκες Αγίου Όρους. Παλαιά ελληνικά έντυπα. Αθήνα 2000.

Παυλικιάνωφ, Κ., Η μονή Κασταμονίτου κατά την περίοδο 1784–1857. Ανέκδοτες μαρτυρίες από το αρχείο του Πρωτάτου, Θεσσαλονίκη και Φιλιππούπολη σε παράλληλους δρόμους. Ἱστορία, τέχνη, κοινωνία (18ος – 20ός αἰώνας), Θεσσαλονίκη 2000.

Павликянов, К., Монаси от славянско потекло в светогорската обител “Кастамонит” от XIV до XVI век [=Pavlikianov Cyril, Monks of Slavic origin in the Athonite monastery of Kastamonitou from the 14th to the 16th century], Българско средновековие: общество, власт, история. Сборник в чест на проф. д-р Милияна Каймакамова, София 2013, 428–436.

Pavlikianov, C., The Mediaeval Slavic Archives of the Athonite Monastery of Kastamonitou, Cyrillomethodianum 20 (2015), 153–216.

–––––, Medieval Slavic Acts from Mount Athos 1230–1734. Bulgarian and Serbian Acts from the Monasteries of Karakallou, Kastamonitou, St. Paul, Vatopedi and Xenophontos. Moldavian and Wallachian Slavic Acts from the Monasteries of Docheiariou, Kastamonitou and Zographou. Critical Edition and Commentary of the Texts, Sofia 2018.

–––––, The Post-Byzantine Greek and Slavic Archives of the Athonite Monastery of Kastamonitou and its History According to the So-Called Legend (Logos Historikos) of Kastamonitou (Codex Kastamonitou no. 114), Sofia 2020.

Σμυρνάκης, Γ., Το Άγιον Όρος, Αθήνα 1903 (επαν. Καρυές 1988).

Χρήστου, Π., Το Άγιον Όρος, Αθωνική πολιτεία - ιστορία, τέχνη, ζωή, Αθήνα 1987.