Το Χρονικό της Μονής της Υπεραγίας Θεοτόκου της Σουμελά, στο όρος Μελά, στην επαρχία της Τραπεζούντας στον Εύξεινο Πόντο, αναφέρει κατά την παράδοση 
ότι κτήτορες της Μονής (386) ήταν δύο Αθηναίοι, ο Σωφρόνιος και ο Βαρνάβας, που έζησαν και έδρασαν στα χρόνια του αυτοκράτορα Μεγάλου Θεοδοσίου (379-395). Κατά την περίοδο της ίδρυσης της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας από τους Μεγάλους Κομνηνούς, η μοναστική αυτή κοινότητα ευεργέτηθηκε ποικιλότροπα: μάλιστα για την ασφάλειά της παραχωρήθηκαν από τον αυτοκράτορα σαράντα μόνιμοι φρουροί (πάροικοι).
Ελάχιστα στοιχεία διαθέτουμε για την ιστορία της Μονής καθώς και για τη βιβλιοθήκη της. Διασώθηκαν: ένας χαρτώος κώδικας που γράφτηκε εκεί το 1311 από τον ιερομόναχο Γερμανό,
εξ επιτροπής και μόχθου του ηγουμένου Λεοντίου και ένας ακόμη που καλλιγραφήθηκε μεταξύ του 1325 και 1326, με Λόγους του Ιωάννη του Χρυσοστόμου, την Ομιλία του Αναστασίου του Σιναΐτου κ.ά. Να προσθέσουμε επίσης και το χρυσόβουλλο του αυτοκράτορα Αλέξιου Γ´ που παραχωρήθηκε στη Μονή Σουμελά το 1360, αντίγραφο του οποίου σώζεται ακόμη στη βιβλιοθήκη της (Κυριακίδης, Ιστορ., 64-65). Αξίζει ωστόσο να μνημονεύσουμε εδώ ένα άρθρο του Κανονισμού της Μονής, που αναφέρεται στη λειτουργία της βιβλιοθήκης, ο οποίος συντάχθηκε μεν το 1886 αλλά δεν αποκλείεται να παραπέμπει σε παλιότερα άρθρα του Τυπικού της:
Περί της Βιβλιοθήκης
Της ιεράς Μονής εχούσης ουκ ευκαταφρόνητον Βιβλιοθήκην, η επιστασία αυτής ανατίθεται υπό του ηγουμενικού Συμβουλίου εις ένα εκ των μάλλον ευπαιδεύτων πατέρων, οφείλοντα ίνα τηρή αυτήν αείποτε εν καλή τάξει, έχη δε κατάλογο ακριβή και λεπτομερή πάντων των εν αυτή βιβλίων και εγγράφη εν αυτώ παν νέον βιβλίον αγοραζόμενον παρά της Μονής προς πλουτισμόν της Βιβλιοθήκης αυτής. Ο Βιβλιοθηκάριος δίδωσι λόγον της επιστασίας αυτού εις το ηγουμενικόν Συμβούλιον.
Ο Βιβλιοθηκάριος οφείλει προς τούτοις ίνα διατηρη εν καλή όσον οίόν τε καταστάσει τα εν τη βιβλιοθήκη εναποτεθειμένα επίσημα έγγραφα της Μονής, οίον χρυσόβουλλα σιγίλια, πατριαρχικά γράμματα, φιρμάνια και ει τι άλλο κρατών ακριβή και όσον οίον τε λεπτομερή κατάλογο ούτων, υπεύθυνος δε ων ενώπιον του ηγουμενικού Συμβουλίου διά πάσαν τυχόν απώλειαν.
Κ.Σπ. Στάικος, Η Ιστορία της Βιβλιοθήκης στον Δυτικό Πολιτισμό, τόμ. ΙΙΙ, Αθήνα, Κότινος, 2007, σ. 359.