Μετά τη βασιλική βιβλιοθήκη των Ατταλιδών και τις ελληνιστικές και ρωμαϊκές βιβλιοθήκες των γυμνασίων, μία ακόμη βιβλιοθήκη γνωρίζουμε ότι λειτούργησε στην Πέργαμο από τις αρχές του 2ου αιώνα μ.Χ., αυτή του Ασκληπιείου. Βέβαια, η λατρεία του Ασκληπιού στην Πέργαμο δεν ήταν φαινόμενο της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής εποχής, αφού χρονολογείται από την εποχή του Αρχία του Περγαμηνού, τον 3ο αιώνα π.Χ. Επιπλέον, η οργάνωση ειδικού χώρου για τη φύλαξη βιβλιολογικού υλικού, με σκοπό τον εφοδιασμό των ασθενών που διέμεναν στα κέντρα αυτά, καθώς και των θεραπόντων, με κείμενα σχετικά με τη φαρμακολογία και την ιατρική πρακτική, ανάγεται, όπως προαναφέρθηκε, σε παλαιότερα χρόνια.

Το Ασκληπιείο της Περγάμου οικοδομήθηκε έξω από την πόλη και αποτελούσε ένα συγκρότημα περιβαλλόμενο από περιστύλιες στοές και προαύλια, στο οποίο δέσποζε ναός αφιερωμένος στον Δία-Ασκληπιό. Η βιβλιοθήκη στεγαζόταν σε οικοδόμημα ειδικά κατασκευασμένο για τον σκοπό αυτό ή σ’ έναν χώρο, ο οποίος διαμορφώθηκε κατάλληλα για να εξυπηρετήσει τη λειτουργία της, στο βορειοανατολικό τμήμα του συγκροτήματος. Ως χορηγός της βιβλιοθήκης αναφέρεται μία εύπορη γυναίκα της ανώτερης κοινωνικής τάξης, η Φλαβία Μελιτηνή. Δεν γνωρίζουμε τους λόγους, οι οποίοι ώθησαν τη Μελιτηνή να δωρίσει τη βιβλιοθήκη του Ασκληπιείου στον Δήμο και ο ρόλος της δεν μνημονεύεται παρά μόνο σε δύο επιγραφές: στην αναθηματική των αρχόντων του Δήμου και σε μία κτητορική στη βάση αγάλματος, το οποίο κοσμούσε τη βιβλιοθήκη και έγραφε:

Η βουλή και ο δήμος της μητροπόλεως της Ασίας και δις νεω-
κόρου πρώτης Περγαμηνών πόλεως … ετίμησεν Φλ. Μελιτίνην
γυναίκα Φλ. Μητροδώρου πρυτάνεως και μητέρα … Φλ. Μη-
τροδώρου πρυτάνεως, κατασκευάσασαν την εν τωι ιερώι του
Σωτήρος Ασκληπιού βιβλιοθήκην.

Δεν διαθέτουμε καμία άλλη πληροφορία για τις σχέσεις της Μελιτινής με τον πρύτανη Φλάβιο Μητρόδωρο ή για την προσωπικότητα της δωρήτριας, όπως άλλωστε και του πρύτανη. Το άγαλμα του θεοποιημένου Αδριανού που κοσμούσε την αίθουσα της βιβλιοθήκης, στη βάση του οποίου ήταν γραμμένο το όνομα της Μελιτηνής, δεν αποκλείεται να δηλώνει ότι η βιβλιοθήκη εγκαινιάσθηκε κατά την επίσκεψη του αυτοκράτορα στην Πέργαμο το 123 μ.Χ. Αντιστοίχως, και τα αρχαιολογικά ευρήματα δεν υπαγορεύουν διαφορετική χρονολόγηση.

Πρόσβαση στην ορθογώνια αίθουσα της βιβλιοθήκης προσέφεραν δύο θυρώματα, το ένα εκ των οποίων προστατευόταν από τη βόρεια στοά και το άλλο άνοιγε προς το προαύλιο. Οι δύο πτέρυγες, η βόρεια και η νότια, περιβάλλονταν από περίσταση και η βόρεια αποτελούσε μεσοτοιχία με διάφορους σχηματικά ακανόνιστους χώρους. Η οργάνωση της αίθουσας της βιβλιοθήκης, με τις ορθογώνιες εσοχές που είχαν τοξοειδή κατάληξη, δεν παρουσιάζει καμία πρωτοτυπία σε σχέση με τις συνήθεις ρωμαϊκές βιβλιοθήκες της αυτοκρατορικής εποχής. Στις δύο πτέρυγες της αίθουσας ήταν διατεταγμένες συμμετρικά έξι συνολικά εσοχές, ενώ στην ανατολική, εκατέρωθεν μιας αψίδας, υπήρχαν δύο ακόμη πανομοιότυπες εσοχές που χρησίμευαν ως βιβλιοστάσια. Το άγαλμα του αυτοκράτορα Αδριανού που κοσμούσε την αψίδα, τον παρουσιάζε χωρίς περιβολή και με την πανοπλία παρά πόδα, ενώ στη βάση του είχε χαραγμένη τη φράση: Θεόν Αδριανόν/ Φλ. Μελιτηνήν.

Η αψίδα και το δάπεδο ήταν επενδεδυμένα με ψηφιδωτά και οι επιτοίχιες επιφάνειες με πολύχρωμα μάρμαρα, ενώ φωτισμό παρείχαν στην αίθουσα μια σειρά από υαλοστάσια τοποθετημένα πάνω από τις εσοχές. Αυτά τα τελευταία ήταν κατασκευασμένα από λεπτές μαρμάρινες πλάκες ή αλάβαστρο, με τρόπο ώστε να φιλτράρουν το φως από τις, καταστρεπτικές για να βιβλία, ακτίνες του ηλίου. Το ύψος των εσοχών από το δάπεδο και η έλλειψη ένδειξης κάποιας εξέδρας, η οποία θα έδινε πρόσβαση στα βιβλιοστάσια, σε συνδυασμό με τις περιμετρικές μαρμάρινες φάσες του δαπέδου, δημιουργούν προβληματισμό όσον αφορά τη χρήση του χώρου. Χρειάζεται να προστεθεί πάντως ότι δεν αποκλείεται η αίθουσα αυτή να εξυπηρετούσε άλλους σκοπούς και ανάγκες του Ασκληπιείου και πιθανόν να μετατράπηκε αργότερα σε βιβλιοθήκη.

Κ.Σπ. Στάικος, Η Ιστορία της Βιβλιοθήκης στον Δυτικό Πολιτισμό, τόμ. II, Αθήνα, Κότινος, 2005, σ. 278–280.