Θέση. Η Ιερά Μονή Γρηγορίου βρίσκεται στη νοτιοδυτική ακτή του Αγίου Όρους, μεταξύ των μονών Σίμωνος Πέτρας και Διονυσίου. Είναι κτισμένη σε βραχώδη χερσονησίδα, μόλις 30 μ. πάνω από τη θάλασσα. Τιμάται στη μνήμη του αγίου Νικολάου, ίσως για να αντικατασταθεί η λατρεία του θεού της θάλασσας Ποσειδώνα στο σημείο ακριβώς όπου τον λάτρευαν οι παγανιστές. Πολλές φορές την εποχή του Ανδρονίκου Β´ Παλαιολόγου η μονή αναφέρεται και με την επωνυμία «Αγίου Νικολάου» χωρίς όμως να απουσιάζει ο χαρακτηρισμός «Γρηγοριάτικον». Κατέχει τη δέκατη έβδομη θέση στην ιεραρχία των είκοσι καθιδρυμάτων του Αγίου Όρους.

Ίδρυση και εξέλιξη. Η μονή Γρηγορίου πρέπει να ιδρύθηκε λίγο πριν από τα μέσα του 14ου αιώνα. Πάντως, σύμφωνα με πληροφορίες που περιέχονται σε χειρόγραφο της μονής (Κώδικας 34, φ. 3α), η σύστασή της μπορεί να τοποθετηθεί στο 1310. Ως προς τον ιδρυτή της υπάρχει σύγχυση, εξαιτίας του ονόματος, με αποτέλεσμα να θεωρούνται κτίτορες είτε ο ησυχαστής Γρηγόριος ο Σιναΐτης, γιατί στην τοποθεσία της μονής συγκέντρωσε την πρώτη μοναχική αδελφότητα, είτε ο Γρηγόριος ο «από Συριάνων», γιατί έδωσε στην αδελφότητα αυτή συγκεκριμένους κανονισμούς και έκτισε τη μονή με τη σημερινή της μορφή. Ωστόσο, η έρευνα αποδίδει την ίδρυσή της στον όσιο Γρηγόριο τον Νέο, μαθητή του Γρηγορίου του Σιναΐτη.

Η μονή Γρηγορίου για πρώτη φορά μνημονεύεται σε έγγραφα του 1347 και 1348, όπου υπογράφουν δύο ηγούμενοί της, ο Καλλίστρατος και ο Κάλλιστος αντίστοιχα. Στο Γ´ Τυπικό του Αγίου Όρους (1394) δηλώνεται ότι η μονή βρίσκεται στην εικοστή δεύτερη θέση μεταξύ όλων των τότε αγιορείτικων μονών και ότι ο ηγούμενός της οφείλει να καταθέτει ετησίως ένα νόμισμα στο Πρωτάτο. Για μεγάλο κομμάτι της κατοπινής ιστορίας της υπάρχουν λίγες πληροφορίες. Τον 14ο και τον 15ο αιώνα είναι πενιχρά τα οικονομικά μέσα της, ενώ με την οθωμανική κατάκτηση βρίσκεται σε δεινή θέση. Η θέση της επιδεινώθηκε ακόμη περισσότερο λίγο αργότερα, περί το 1500, όταν ερημώθηκε από επιδρομές Αγαρηνών πειρατών και από έναν καταστροφικό εμπρησμό. Ωστόσο, σε έγγραφο της Συνάξεως του 1513 μνημονεύεται η ανέγερση νέων κτιρίων, που πραγματοποιήθηκε με την επιστασία του ηγουμένου της Σπυρίδωνος και με χορηγία του ηγεμόνα της Μολδαβίας Στέφανου του Μεγάλου (1457–1504) καθώς και άλλων ηγεμόνων παραδουνάβιων περιοχών. Κατά την περίοδο αυτή (16ος αι.) κτίστηκε η βόρεια (η διαχωριστική των δύο αυλών) πτέρυγα με τον παλαιό πυλώνα κι ακόμη το κωδωνοστάσιο, ο πύργος, κλπ. Γύρω στο 1670 η μονή Γρηγορίου είχε 41 μοναχούς.

Οι ηγεμόνες της Μολδαβίας δεν διέκοψαν την προσφορά δώρων προς τη μονή έως το 1720, ενώ η προστασία τους συνεχίστηκε έως τις αρχές του 19ου αιώνα.

Ο Ρώσος περιηγητής Βασίλι Μπάρσκι δίνει λεπτομερή περιγραφή του μοναστηριού πριν από τα μέσα του 18ου αιώνα. Το αναφέρει ως το μικρότερο από όλα τα άλλα του Όρους, το σχεδιάζει με τρεις ή τέσσερις ορόφους και σημειώνει ότι έχει κυκλικό σχήμα, με περιορισμένο περίβολο και ενιαία στέγη, με ένα άνοιγμα στο κέντρο, όπου εκτεινόταν η αυλή με το μικρό καθολικό.

Το 1761 μεγάλη πυρκαγιά, που έκαψε τα περισσότερα κτίρια, μεγάλο αριθμό εγγράφων και κατέστρεψε το καθολικό, επέφερε και τον μαρασμό. Στην ανοικοδόμηση πρωτοστάτησε ο μοναχός και σκευοφύλακας Ιωακείμ Βεσμιντάριος ή Μακρογένης από την Ακαρνανία. Η ανέγερση του νέου Καθολικού άρχισε γύρω στο 1768, με πολλές εισφορές από παραδουνάβιες χώρες, μαζεμένες από εράνους που διενέργησε εκεί η μονή με την άδεια του σουλτάνου, αλλά και του μητροπολίτη της Ουγγροβλαχίας Γρηγορίου και πολλών Φαναριωτών. Η τοιχογράφησή του έγινε το 1779 από τους Καστοριανούς ζωγράφους Γαβριήλ και Γρηγόριο.

Κατά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 στη μονή εγκαταστάθηκε ομάδα Τούρκων, με αποτέλεσμα την πρόκληση πολλών ζημιών και το κάψιμο βιβλίων.

Το 1846, με ηγούμενο τον Νεόφυτο από τη Μυτιλήνη, κτίστηκε και τοιχογραφήθηκε ο νάρθηκας του καθολικού. Αξιόλογο θεωρείται επίσης το ξυλόγλυπτο τέμπλο με την πλούσια διακόσμηση και τις πολλές παραστάσεις κυρίως από την Παλαιά Διαθήκη και με τους αγαλματοφόρους κιονίσκους.

Μετά τον Νεόφυτο την ηγουμενία ανέλαβε ο Δανιήλ από τη Ζαγορά και το 1859, μόλις 29 ετών, ο Συμεών Αγγελόπουλος ο Αγιοπαυλίτης, με καταγωγή από την Τρίπολη. Κατά τη 46χρονη ηγουμενία του εξόφλησε τα χρέη της μονής, που έφταναν τα 170.000 γρόσια, ανέγειρε νέα κτίρια προς τα δυτικά και τα βόρεια, που περιέβαλαν μια νέα αυλή, διπλασιάζοντας σχεδόν την προϋπάρχουσα έκταση της μονής. Τότε κτίστηκε το αρχονταρίκι, συμπληρωματικά κελιά μοναχών (1892), καθώς και τα μαρμαρένια προπύλαια (1896). Ο αρχικός πυρήνας διακρίνεται στη νότια πλευρά του συγκροτήματος με το καθολικό να κυριαρχεί στο μέσον μικρής αυλής και τον αμυντικό πύργο στην ανατολική πλευρά.

Η μονή Γρηγορίου λειτουργεί κοινοβιακά από το 1840, με σιγίλιο του πατριάρχη Ανθίμου Δ΄, και με πρώτο ηγούμενο τον Νεόφυτο, που διέμενε στη σκήτη της Αγίας Άννης. Σήμερα η μονή αριθμεί 75 μοναχούς με ηγούμενο τον αρχιμανδρίτη Πανάρετο.

Σκευοφυλάκιο-Εικονοφυλάκιο. Στο Σκευοφυλάκιο-Εικονοφυλάκιο φυλάσσονται και εκτίθενται αρχαία αναθηματικά ανάγλυφα και επιγραφές προχριστιανικών χρόνων, κτιτορικές επιγραφές ναών των νεότερων χρόνων, μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη, εκκλησιαστικά σκεύη και άμφια, βυζαντινές, μεταβυζαντινές και νεότερες εικόνες. Η μονή φημίζεται επίσης για τα τίμια λείψανα που κατέχει, όπως είναι το δεξί πόδι, ολόκληρος ο μηρός, το δεξί χέρι, οι δύο βραχίονες και αίμα της αγίας Αναστασίας της Ρωμαίας. Μεταξύ άλλων πολύτιμων ιερών αντικειμένων, στο Σκευοφυλάκιο φυλάσσονται και δύο χρυσοκέντητοι επιτάφιοι του 15ου και του 16ου αιώνα.

Ιδιαίτερα αξιόλογη είναι η εικόνα του αγίου Νικολάου (15ος αι.), που βρίσκεται στο καθολικό. Επίσης μια εικόνα της Θεοτόκου, στον τύπο της Οδηγήτριας, γνωστή ως Παναγία Παλαιολογίνα, όπου αναγράφεται: «Δέησις της ευσεβεστάτης Κυράς Μαρίας Ασανήνας Παλαιολογίνας, κυράς της Μολδοβλαχίας». Μια από τις σπάνιες εικόνες είναι και η Γαλακτοτροφούσα (17ος αι.), που θηλάζει το βρέφος Ιησού, θέμα όχι ιδιαίτερα δημοφιλές στη βυζαντινή εικονογραφία.

Βιβλιοθήκη. Η Βιβλιοθήκη της Ιεράς Μονής Γρηγορίου στεγάζεται σε μικρό, θολοσκέπαστο διαμέρισμα του δεύτερου ορόφου της δυτικής πτέρυγας.

Μέχρι το 1821, παρόλες τις ερημώσεις και τις πυρκαγιές (1761), ήταν ιδιαίτερα πλούσια. Κατά την περίοδο όμως της Ελληνικής Επανάστασης απογυμνώθηκε από το απόσπασμα των Τούρκων που είχε εγκατασταθεί και παρέμεινε εκεί μέχρι το 1830. Δεν είναι επακριβώς γνωστές οι απώλειες σε χειρόγραφα και έντυπα. Για την περίοδο αυτή γράφει ο μοναχός Βαρλαάμ (1921): «Ἡ Βιβλιοθήκη τῆς Μονῆς μέχρι τοῦ 1821 ἦτο πλουσιωτάτη παρ’ ὅλας τὰς καταστρεπτικωτάτας ἐρημώσεις καὶ πυρκαϊάς, ἀλλ’ απεγυμνώθη κατὰ τὴν διάρκειαν τοῦ Ἐθνικοῦ ἀγῶνος τοῦ 1821, ὁπότε εὶς τὴν Μονὴν Γρηγορίου ἐγκατεστάθη ἀπόσπασμα Τούρκων στρατιωτῶν, οἵτινες ἔκαιον τοὺς φούρνους μὲ περγαμηνάς, χειρόγραφα καὶ διάφορα ἔντυπα τῆς Μονῆς, οὕτω δὲ Κύριος οἶδε ποίας σπουδαιότητος ἔγγραφα κατεστράφησαν».

Το 1910 ο στενός χώρος της βιβλιοθήκης, με δαπάνη του ηγουμένου Ιακώβου, διευρύνθηκε και ασφαλίστηκε με σιδερένιες πόρτες. Αρχικά τόσο τα χειρόγραφα όσο και τα έντυπα βιβλία ήταν τοποθετημένα στην αριστερή πλευρά μέσα σε υαλόφρακτα ερμάρια, ενώ στη δεξιά πλευρά τοποθετήθηκε η κληροδοτημένη πλούσια προσωπική βιβλιοθήκη εντύπων του ηγουμένου Ιακώβου († 27.1.1910).

Κατά τα έτη 1964–1974 η μονή διέθετε ξεχωριστό βιβλίο εντυπώσεων ειδικά για τη Βιβλιοθήκη. Στα σημειώματα γίνεται κυρίως λόγος για την οργάνωση και το υπάρχον υλικό της βιβλιοθήκης, τονίζεται η μέριμνα για τη διατήρηση πολύτιμων χειρογράφων και παλαιτύπων, αλλά σχολιάζεται θετικά και η παρουσίασή της από τον ίδιο τον ηγούμενο της μονής Βησσαρίωνα.

Η Βιβλιοθήκη της μονής Γρηγορίου είναι σήμερα πολύ καλά οργανωμένη. Αριθμεί συνολικά 297 χειρόγραφους κώδικες, 11 από τους οποίους είναι περγαμηνοί. Επίσης, περιλαμβάνει 20.000 περίπου έντυπα βιβλία, μεταξύ των οποίων 630 παλαίτυπα.

Το Αναγνωστήριο, με τα νεότερα βιβλία, βρίσκεται στο ισόγειο βορειοδυτικό άκρο της βορεινής πτέρυγας, του παπα-Συμεών. Λόγω ανεπάρκειας χώρου προβλέπεται η μεταφορά της Βιβλιοθήκης στη νέα ανατολική πτέρυγα.

Αρχείο. Το αρχείο της μονής καταστράφηκε από πυρκαγιά δύο φορές, το 1500 και το 1761.

Ταξινομήθηκε για πρώτη φορά το 1928 από τον Βαρλαάμ και τον γραμματέα της μονής Ηλία. Τα σχετικά με τη γενική κτηματική περιουσία της έγγραφα τοποθετήθηκαν σε ιδιαίτερο φάκελο με τίτλο: «Γενικά Έγγραφα της εν Αγίω Όρει Ιεράς Μονής του Οσίου Γρηγορίου». Σε ξεχωριστούς φακέλους τοποθετήθηκαν τα έγγραφα που αφορούσαν το δάσος και το καθένα από τα μετόχια της μονής. Τα τουρκικά έγγραφα συνοδεύτηκαν από επικυρωμένη μετάφραση και τοποθετήθηκαν με τη χρονολογική σειρά της έκδοσής τους στο Σκευοφυλάκιο, ενώ αντίγραφά τους βρίσκονταν σε ιδιαίτερους για κάθε κτήμα φακέλους στο Γραφείο της μονής.

Στο Αρχείο φυλάσσεται μια αξιόλογη συλλογή σιγιλίων, κηρόβουλων, φιρμανιών και άλλων εγγράφων, μεταξύ των οποίων ένα τουρκικό σουρέτι του 1429 και ένας βακουφναμές του 1561.

Ας αναφερθούν επίσης ενδεικτικά τα εξής τεκμήρια: α) γράμμα του μητροπολίτη Πλαγηνών (Ουγγροβλαχίας) σχετικό με την οφειλόμενη ευγνωμοσύνη προς τον κτίτορα Ιωακείμ, β) χρυσόβουλο του Γρηγορίου Αλεξάνδρου Γκίκα, ηγεμόνα Μολδοβλαχίας, και χρυσόβουλο του Αλεξάνδρου Ιωάννη Υψηλάντη (1553), ηγεμόνα Ουγγροβλαχίας, τα οποία εξαίρουν τις αρετές και τις υπηρεσίες του Ιωακείμ, γ) γράμμα του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Κωνσταντίου του 1830, δ) σιγίλιο του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γρηγορίου Ε΄ (1798), ε) συμφωνητικό έγγραφο των μονών του Αγίου Όρους του 1786 περί ομονοίας, ώστε να αντιμετωπιστεί ο κίνδυνος από τους Τούρκους, ς) έγγραφα προς τη μονή Γρηγορίου οπλαρχηγών του Μακεδονικού αγώνα, όπως του Βασιλείου Παπακώστα, του Εμμανουήλ Σωτηριάδη, του Παναγιώτη Σκαμπαρδώνη.

Χειρόγραφοι Κώδικες. Η Βιβλιοθήκη αριθμεί συνολικά 297 κώδικες, από τους οποίους μόλις 11 είναι περγαμηνοί και οι υπόλοιποι χαρτώοι ποικίλου περιεχομένου. Μεταξύ των χειρογράφων σώζονται και 40 χαρτώοι κώδικες εκκλησιαστικής μουσικής από τον 15ο έως τον 19ο αιώνα.

Ο Σπυρίδων Λάμπρος στα τέλη του 19ου αιώνα εντόπισε και κατέγραψε 161 συνολικά ελληνικά χειρόγραφα (τόμ. Α΄: 43–59 και τόμ. Β΄: 470–471).

Στις αρχές όμως του 20ού αιώνα, ο μοναχός της μονής Βαρλαάμ συνέταξε νέο κατάλογο, αποτελούμενο από δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος (1–222) περιγράφονται οι συμμιγείς και ποικίλου περιεχομένου κώδικες, και στο δεύτερο επρόκειτο να καταχωριστούν οι μουσικοί κώδικες, που ο Λάμπρος στον κατάλογό του αναφέρει συλλήβδην σε ένα λήμμα απλώς ως: «αρ. 118–154. Χαρτ. 8 μεγ. 8. 16. XV–XIX. Εκκλησιαστική μουσική». Ο Βαρλαάμ ακολούθησε το σύστημα του Λάμπρου. Σημείωσε τα κεφάλαια και το περιεχόμενο του κώδικα, αρίθμησε τα φύλλα τους, συμπλήρωσε τα στοιχεία των κωδίκων για τους οποίους ο Λάμπρος αναφέρει μόνο το είδος του περιεχομένου («Θεολογικόν», «Ιατροσόφιον», κλπ.), ενώ συμπεριέλαβε και αρκετά σημειώματα κωδίκων.

Στον δικό του κατάλογο ο Βαρλαάμ αριθμεί 136 κώδικες (πλην των μουσικών), αντί των 117 του Λάμπρου. Οι επιπλέον 19 κώδικες προήλθαν από τα κελιά των μοναχών και από το καθολικό. Τους μουσικούς επίσης κώδικες τους ανεβάζει από 36 σε 40.

Από τους νέους κώδικες που κατέγραψε ο Βαρλαάμ αξιοσημείωτοι είναι:

α) αρ. 22. Πρόκειται για κώδικα της μονής με διάφορες ειδήσεις και αναγραφές (19ος αι.). Αποτελείται από 83 σελίδες.

β) αρ. 34. Κώδικας με υπομνήματα σχετικά με τη μονή Γρηγορίου. Ανάγεται στον 19ο αιώνα και αποτελείται από 103 σελίδες.

Αξίζει να αναφερθεί επίσης το περγαμηνό χειρόγραφο του Ποιμένος τοῦ Ἑρμᾶ. Στον κατάλογο του Σπυρίδωνος Λάμπρου ο κώδικας αυτός έχει τον αριθμό 96 και χρονολογείται στον 14ο αιώνα. Είναι ένα από τα τρία σωζόμενα χειρόγραφα στα ελληνικά και το μοναδικό με ολόκληρο το έργο. Τον κώδικα εντόπισε ο Κωνσταντίνος Σιμωνίδης στα μέσα του 19ου αιώνα, ο οποίος αφαίρεσε από τα αρχικά εννέα φύλλα τα τρία και, αφού αντέγραψε τα υπόλοιπα, τα παρουσίασε στη Λιψία. Το απόγραφο αγοράστηκε και κατατέθηκε στην εκεί βιβλιοθήκη (1855).

Αξιομνημόνευτο είναι και το Προσκυνητάριον τῆς Ἱερουσαλὴμ καὶ τῶν Ἁγίων Τόπων (αρ. 159) του έτους 1680. Γραφέας του ο ιατρός Δανιήλ. Είναι από τα λίγα σωζόμενα Προσκυνητάρια των Αγίων Τόπων. Αποτελείται από 29 φύλλα μικρών διαστάσεων και κοσμείται με 62 μικρογραφίες. Οι μικρογραφίες χαρακτηρίζονται από γραμμικότητα και σχηματικότητα και παριστάνουν συγκροτήματα ναών και μοναστηριών, εκκλησιαστικά και κοσμικά κτίρια, αλλά και λίμνες, ποταμούς, πηγές, κλπ. Το χειρόγραφο κοσμούν επίσης 10 μεγάλα και περίτεχνα πρωτογράμματα.

Ας αναφερθεί επίσης το περγαμηνό Ψαλτήριο 3, που, εκτός από επίτιτλα με φυτική διακόσμηση, περιλαμβάνει και δώδεκα εικόνες εξαιρετικής ποιότητας. Ανάγεται στον 12ο αιώνα.

Μεταξύ των ελληνικών χειρογράφων υπάρχουν έντεκα κώδικες από τον 17ο έως τον 19ο αιώνα με έργα συγγραφέων της κλασικής και της ύστερης αρχαιότητας. Στα περισσότερα υπάρχει διάστιχη εξήγηση. Ενδεικτικά αναφέρονται τα Ἀπομνημονεύματα του Ξενοφώντος, οι Μῦθοι του Αισώπου, οι Ἐπιστολαὶ του Συνεσίου, το Ἔργα καὶ Ἡμέραι του Ησιόδου. 

Έντυπα Βιβλία. Οι ερημώσεις και οι πυρκαγιές κατέστρεψαν ή αποτέφρωσαν πολλά έντυπα βιβλία. Εντούτοις η Βιβλιοθήκη της μονής Γρηγορίου δεν σταμάτησε να εμπλουτίζεται, χάρη κυρίως στις ενέργειες των προϊσταμένων της μονής, αλλά και άλλων. Στα ex libris σημειώματα συχνά απαντάται το όνομα «Νεοφύτου ἱερομονάχου καὶ πνευματικοῦ τοῦ ἐκ Ζαγορᾶς». Επίσης το όνομα του προηγουμένου Νεκταρίου, ο οποίος περί το 1830 χρημάτισε αντιπρόσωπος του πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως στη Μόσχα: «Καὶ τὸ δὲ Νεκταρίου προηγουμένου μονῆς Γρηγορίου». Στην Πανοπλία δογματικὴ του 1710 υπάρχει το σημείωμα: «Γερασίμου τοῦ ταπεινοῦ μητροπολίτου τῆς Θηβῶν Βοιωτίας τῆς ἑπταπύλου». Στην πρώτη έκδοση του Συμεών του Νέου Θεολόγου υπάρχει στην αρχή επιστολή με ημερομηνία 17 Ιανουαρίου 1837 και υπογραφή «Ἐν Χριστῷ ἀδελφός Διονύσιος προηγούμενος ἐπίτροπος τῆς ἱερᾶς Κοινότητος τοῦ Ἁγίου Ὄρους», επίτροπος στη Θεσσαλονίκη από το 1834 έως το 1837.

Σήμερα η βιβλιοθήκη φιλοξενεί 20.000 περίπου έντυπα βιβλία, μεταξύ των οποίων 630 παλαίτυπα.

Ο Θωμάς Παπαδόπουλος στις Βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους ( σ. 9) αναφέρει ότι η πρώτη ελληνική έκδοση που εντόπισε στη μονή Γρηγορίου είναι του 1531: πρόκειται για το βιβλίο Ἔκδοσις τῆς ὀρθοδόξου πίστεως του Ιωάννη του Δαμασκηνού, που τυπώθηκε στη Βερόνα apud Stephanum et fratres Sabios.

Βιβλιογραφία

Αγγελάκος Βαρλαάμ μον. Γρηγοριάτης, Η εν Αγίω Όρει Άθω ιερά μονή του Αγίου Γρηγορίου, Θεσσαλονίκη 1921

–––––, Έγγραφα της εν Αγίω Όρει ιεράς μονής Οσίου Γρηγορίου, τ. Α´. Θεσσαλονίκη 1929.

Βησσαρίων Γρηγοριάτης, αρχιμ., Κώδιξ ιστορικού μοναχολογίου της εν Αγίω Όρει Άθω ιεράς μονής του οσίου Γρηγορίου (1282–1910), Άγιον Όρος 1954

–––––,  Λόγος εγκωμιαστικός εις τους κτήτορας της εν Αγίω Όρει Άθω ιεράς μονής του Οσίου Γρηγορίου, χ.τ., 1959

Θησαυροί του Αγίου Όρους. Έκθεση κειμηλίων στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού στα πλαίσια της πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης, Ιερά Κοινότης Αγίου Όρους Άθω, Υπουργείο Πολιτισμού / Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Οργανισμός Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, Θεσσαλονίκη 1997, 354–359.

Καδάς, Σ., Εικονογραφημένο Προσκυνητάριο των Αγίων Τόπων (Κώδιξ 159 της μονής Γρηγορίου), Κληρονομία 9 (1977), 370–432.

Κουρίλας, Ευλ., Γ. Η εν Αγίω Όρει Μονή του Αγ. Γρηγορίου, Γρηγόριος ο Παλαμάς 6 (1922), 570–577.

Λάμπρος, Σπ., Ο αγιορειτικός κώδιξ του Ερμά, Μικταί σελίδες, Αθήνα 1905, 469–477.

Μιχελουδάκης, Σ., Προσκυνηματικές περιηγήσεις στο Άγιον Όρος μέσα από τα βιβλία εντυπώσεων της ιεράς μονής Οσίου Γρηγορίου Αγίου Όρους (1923–1973), Θεσσαλονίκη 2013.

Παπαδόπουλος, Θ., Βιβλιοθήκες Αγίου Όρους - Παλαιά ελληνικά έντυπα, Αθήνα 2000.

Σμυρνάκης, Γ., Το Άγιον Όρος, Αθήνα 1903 (επαν. Καρυές 1988).

Τσιγαρίδας, Ευ., Άγνωστες εικόνες του Θεοφάνους του Κρητός στην Ι. Μ. Γρηγορίου στο ΄Αγιον ΄Ορος, Μακεδονικά 28 (1991–1992), 513–514.

Χρήστου, Π., Το Άγιον Όρος, Αθωνική πολιτεία - ιστορία, τέχνη, ζωή, Αθήνα 1987.

Ψαλλίδας, Α. (επιμ.), Περιγραφή του μοναστηρίου του Αγίου Νικολάου, του επωνομαζομένου του Γρηγορίου εν τω Άθωνι, Βιένη 1791.