Η βιβλιοθήκη που ανεγέρθηκε, οργανώθηκε και εξοπλίστηκε από τον Νοβέλλο Μαλατέστα στην Τσεζένα στα μέσα του 15ου αιώνα, είναι καθόλα σύμφωνη με την ελληνορωμαϊκή παράδοση, καθώς για πρώτη φορά από τον 4ο αιώνα μ.Χ. και μετά, σχεδιάστηκε και εκτελέστηκε με τη βιβλιοθηκονομική φιλοσοφία δύο ξεχωριστών συστεγασμένων τμημάτων, ενός ελληνικού και ενός λατινικού. Θεμελιωτής της βιβλιοθήκης ήταν ο Νοβέλλο, μέλος της οικογένειας Μαλατέστα που κυβερνούσε περίπου 250 χρόνια την περιοχή του Ρίμινι. Όταν το 1429 απεβίωσε ο πατέρας του, Παντόλφο Μαλατέστα, η επικράτεια μοιράστηκε στα δύο αδέλφια: ο πρωτότοκος Sigismondo κληρονόμησε το Ρίμινι και ο Νοβέλλο την Τσεζένα.

Νοβέλλο Μαλατέστα. Άνθρωπος με πολλές ευαισθησίες και ιδιαίτερη κλίση προς τα γράμματα, υποστήριξε από νεαρή ηλικία την ανέγερση μιας πρότυπης βιβλιοθήκης, όταν ακόμη και μεγάλα ουμανιστικά κέντρα όπως η Βενετία, η Πάδοβα, η Ρώμη και η Φλωρεντία δεν διέθεταν κάτι ανάλογο. Ο πυρήνας της βιβλιοθήκης της Cesena χρονολογείται από τον 13ο αιώνα, από τότε δηλαδή που οι φραγκισκανοί μοναχοί εγκαταστάθηκαν εκεί μετά τον θάνατο του αγίου Φραγκίσκου (1226). Έκτισαν μία εκκλησία και ένα μοναστήρι όπου λειτούργησε σχολικό κέντρο, το οποίο κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 13ου αι. αναβαθμίστηκε σε πανεπιστημιακό επίπεδο. Παράλληλα, για τις ανάγκες της διδασκαλίας συγκροτήθηκε μία συλλογή βιβλίων, χωρίς βέβαια βιβλιοθηκονομικές αξιώσεις.

Σε αναζήτηση χειρογράφων στην Ανατολή. Για να συγκροτήσει τη συλλογή του ο Νοβέλλο δεν περιορίστηκε στην αγορά της Ιταλίας και στα χειρόγραφα που ήταν διαθέσιμα στους ουμανιστικούς κύκλους, αλλά στράφηκε σε εξειδικευμένα άτομα που αναζητούσαν σπάνια βιβλία στην Ανατολή. Πιο συγκεκριμένα, ο Φραγκίσκος Φίλελφος και ο Giovanni Aurispa που ταξίδευαν στην Ανατολή για το σκοπό αυτό, εμπλούτισαν τη βιβλιοθήκη του με σπάνιο και μοναδικό υλικό. Παράλληλα, ήδη από το 1446, είχε οργανώσει δικό του αντιγραφικό εργαστήρι στην Τσεζένα, με πρωτοστάτη τον Jacopo da Pergola. Τουλάχιστον 15 κώδικες αντιγράφηκαν από αυτόν, με τη χαρακτηριστική κομψή ουμανιστική γραφή του, οι περισσότεροι δε χρονολογημένοι και ενυπόγραφοι, όπως η Φυσική Ιστορία του Πλίνιου και δύο τόμοι με τους Βίους του Πλούταρχου. Εκεί εργάστηκαν, εκτός του da Pergola, ο Jacopo Macario από τη Βενετία, ο Andrea Catrinello από τη Γένοβα και ο Matteo Contugi από τη Βολτέρα. Γρήγορα η ουμανιστική αυτή κίνηση του Νοβέλλο Μαλατέστα βρήκε απήχηση σε σημείο που και ο Flavio Biondo τον μνημονεύει στο έργο του Italia Illustrata, χαρακτηρίζοντάς τον ως «melioribus Italiae aequiparanda».

Όπως προαναφέραμε, ο Νοβέλλο για να εμπλουτίσει τη συλλογή του δεν περιορίστηκε στους καρπούς του σκριπτόριου του, αλλά ανέθεσε την αναζήτηση κωδίκων, από την Ανατολή κυρίως, σε μέλη της λόγιας κοινότητας οι οποίοι συμπεριφέρονταν ως περιπλανώμενοι βιβλιοπώλες. Τεκμήρια της πρακτικής αυτής ήταν τα 14 ελληνικά χειρόγραφα που απέκτησε ο Novello, ανάμεσα στα οποία η Ομήρου Οδύσσεια, η Πολιτεία και οι Διάλογοι του Πλάτωνα, που αγοράσθηκαν μάλλον μέσω του Aurispa, του Φίλελφου ή του Vespasiano da Bisticci. Ο μετέπειτα καγκελάριος του Μαλατέστα, Niccolò Martinozzi, αγόρασε το 1431 έναν Λόγο του Δημοσθένη από κάποιον Γενοβέζο έμπορο της Κωνσταντινούπολης. Βιβλιολογικά δώρα έστελνε συχνά στον Μαλατέστα ο καρδινάλιος Βησσαρίων, ανάμεσα στα οποία και μία λατινική μετάφραση του Μετά τα Φυσικά του Αριστοτέλη, γύρω στο 1455, και βέβαια ο Φραγκίσκος Φίλελφος, που συμμετείχε πάντοτε σε κάθε προσπάθεια που είχε να κάνει με την προαγωγή οποιασδήποτε ουμανιστικής κίνησης.

Ο Μαλατέστα είχε ενστερνιστεί τη συλλεκτική φιλοσοφία του Tommaso Parentucelli, όπως εκφράζεται στον κατάλογο που συνέταξε για την «ιδανική βιβλιοθήκη». Διατηρούσε αλληλογραφία με τους Μέδικους και τον δούκα Francesco Sforza του Μιλάνου και δανειζόταν κώδικες με αποκλειστικό σκοπό την αντιγραφή τους. Ο θεματικός προσανατολισμός της βιβλιοθήκης είχε ως αντικείμενο τη συλλογή κυρίως θεολογικών έργων, συγγραμμάτων δηλαδή των Πατέρων της Εκκλησίας, του ιερού Αυγουστίνου, του Αμβρόσιου, του Ιερώνυμου, του Μεγάλου Γρηγορίου κ.α. Ωστόσο, δεν παραμέλησε να συγκεντρώσει και έργα σημαντικών διανοητών της Δύσης, όπως του Θωμά Ακινάτη, του Μεγάλου Αλβέρτου, του Γουλιέλμου του Οκκάμ και πολλών άλλων. Ο Μαλατέστα έτρεφε μεγάλη εκτίμηση στα ιστορικά βιβλία, όπως αποκαλύπτει και η ενότητα των είκοσι έξι χειρογράφων με έργα του Πολύβιου, σε λατινική μετάφραση του Niccolò Perotti. Ο Δάντης και ο Πετράρχης απουσίαζαν και μόνο μία λατινική μετάφραση έργων του Βοκκάκιου αντιπροσωπεύει το πρώιμο ουμανιστικό τμήμα της βιβλιοθήκης (Muccioli, Catalogus).

Ο αιφνίδιος θάνατος του Νοβέλλο, σε ηλικία μόλις σαράντα επτά ετών τον Νοέμβριο του 1465, ανέκοψε και το συστηματικό εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης, που θησαύριζε τότε περισσότερους από 200 κώδικες. Ο Νοβέλλο όμως είχε προβλέψει στη διαθήκη του μία ετήσια επιχορήγηση από 100 δουκάτα, με την εγγύηση της Βενετικής Δημοκρατίας, ώστε να μην αφεθεί στην τύχη της η «libraria domini», όπως την αποκαλούσε. Τα χρήματα αυτά δεν προορίζονταν μόνο για την αγορά βιβλίων, αλλά και για την κάλυψη εξόδων που αφορούσαν στην εύρυθμη λειτουργία της (Domeniconi, Biblioteca, 17-19).

Οι δωρεές προς τη βιβλιοθήκη δεν έπαψαν μετά τον θάνατο του Νοβέλλο. Η μεγαλύτερη μάλιστα που καταγράφηκε ποτέ χρονολογείται δέκα περίπου χρόνια μετά τον χαμό του και ήταν κληροδότημα του Giovanni di Marco. Ο di Marco από το Ρίμινι, προσωπικός φίλος του Malatesta και γιατρός του, μυήθηκε από τον ηγεμόνα στην αγάπη για το βιβλίο και τη γνώση γενικότερα. Με τη διαθήκη του, που ανοίχθηκε το 1474, κληροδοτούσε στη βιβλιοθήκη της Τσεζένας 119 χειρόγραφα με ποικίλο περιεχόμενο, λογοτεχνικό, φιλοσοφικό και κυρίως ιατρικό. Σήμερα από αυτά σώζονται λιγότερα από εβδομήντα (Campana, Biblioteca, 15-17).

Η βιβλιοθήκη της Τσεζένας δεν έμεινε ανέπαφη στο πέρασμα του χρόνου, ενώ δεν περισώθηκε και η αρχική συλλογή των χειρογράφων του Νοβέλλο. Υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες πολλά χάθηκαν, κυρίως από την έλλειψη οργάνωσης και περιφρούρησης της βιβλιοθήκης. Ο ίδιος ο Μαλατέστα ήδη από το 1461 είχε επισημάνει τον κίνδυνο και είχε δώσει εντολές στους φραγκισκανούς μοναχούς να προσλάβουν επόπτη της βιβλιοθήκης, τον οποίο έπρεπε να ελέγχει και το Κοινοτικό Συμβούλιο. Έτσι, με την παραίνεση του Antonio Zanolini, το Συμβούλιο όχι μόνο άρχισε τακτικές επιθεωρήσεις, αλλά ανέλαβε και τη σύνταξη του Καταλόγου της βιβλιοθήκης.

Κ.Σπ. Στάικος, Η Ιστορία της Βιβλιοθήκης στον Δυτικό Πολιτισμό, τόμ. V, Αθήνα, Κότινος, 2012, σ. 74–81.