Το πνευματικό περιβάλλον και η βιβλιοθήκη του Τραϊανού στο Forum.  Η τελευταία μεγάλη και σημαντική βιβλιοθήκη που οικοδομήθηκε στη Ρώμη είναι προϊόν της πρωτοβουλίας του αυτοκράτορα Τραϊανού (98-117 μ.Χ.) και σηματοδοτεί ταυτόχρονα μια νέα περίοδο της λατινικής λογοτεχνίας, αλλά και της πνευματικής ζωής στη Ρώμη, η οποία θα κλείσει με τον Μεγάλο Κωνσταντίνο. Οι φιλόσοφοι υπέστησαν τον τελευταίο διωγμό επί Δομιτιανού, όμως στα χρόνια του Τραϊανού όχι μόνο επέστρεψε στο αυτοκρατορικό περιβάλλον ο Δίων ο Κοκκηιανός από την Προύσα, αλλά η φιλοσοφία έγινε αποδεκτή από την Αυλή, φτάνοντας μάλιστα στο σημείο να καταστεί προπύργιο της αυτοκρατορικής ισχύος. Ο Αδριανός, λίγο αργότερα, εξασφάλισε ασυλία στους δασκάλους της φιλοσοφίας, καθιερώνοντας ακόμη και τη γενειάδα του φιλοσόφου ηγεμόνα. Έτσι, άρχισε να γίνεται πραγματικότητα το όραμα του Σενέκα για τον ιδανικό μονάρχη, ο οποίος θα ήταν εμποτισμένος από στωικές πεποιθήσεις.

Μέσα στο κλίμα αυτό, οι άνθρωποι των γραμμάτων άρχισαν να προσεγγίζουν τον χριστιανισμό, θεωρώντας ότι αποτελεί συνέχεια και ολοκλήρωση της αρχαίας φιλοσοφίας, όπως άλλωστε υποστήριζε αρχικά η Στοά και αργότερα ο Νεοπλατωνισμός. Σε αυτό το πνευματικό πλαίσιο, όπου η λατινική λογοτεχνική παραγωγή θα κάνει αισθητά βήματα οπισθοχώρησης και προσωπικότητες όπως ο Τερτυλλιανός και ο Απουλήιος σπανίζουν, η Ρώμη υποβαθμίζεται ως κέντρο πνευματικής ισχύος, αλλά παραμένει ως κιβωτός για τη διαφύλαξη της ελληνορωμαϊκής κληρονομιάς. Γίνεται μεγάλη προσπάθεια να διατηρηθεί ό,τι έχει κατακτηθεί, οικοδομούνται μεγάλες βιβλιοθήκες και σε άλλα μέρη της αυτοκρατορίας και ο Αδριανός εγκαινιάζει στη Ρώμη το πρώτο κρατικό πανεπιστήμιο, το Athenaeum. Ο παγκόσμιος πολιτιστικός χάρτης γίνεται δίγλωσσος και όπως χαρακτηριστικά παρατηρεί ο Γιουβενάλης, εκφράζοντας το παράπονό του, η Ρώμη έχει γίνει μία ελληνική πόλη. 

Το 112 µ.Χ. εγκαινιάστηκε το τελευταίο αυτοκρατορικό Forum της Ρώμης, το οποίο αντιπροσωπεύει και το μεγαλοπρεπέστερο που έγινε ποτέ. Στην ολοκλήρωσή του συνέβαλάν μάλιστα τρεις αυτοκράτορες: ο Δομιτιανός, ο Τραϊανός και ο Αδριανός. Με πρωτοβουλία του Δομιτιανού και με τις υποδείξεις, μάλλον, του Ραμπιρίου διαµορφώθηκε µια επίπεδη έκταση, αφού ισοπεδώθηκαν τα μικρά αναχώματα που «γεφύρωναν» το Καπιτώλιο µε τον Κυρινάλιο λόφο. Ο Τραϊανός και ο εμπνευσμένος αρχιτέκτονάς του Απολλόδωρος από τη Δαμασκό συνέλαβαν τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του Forum και προχώρησαν στην υλοποίησή του και στην ανέγερσή των στοών, της βασιλικής, των βιβλιοθηκών και της στήλης του Τραϊανού. Τέλος, ο Αδριανός συµπλήρωσε το Forum µε την προσθήκη ενός ταφικού μνημείου του αποθεωμένου Τραϊανού και με δική του πρωτοβουλία, μάλλον, κατασκευάστηκε ιστορική ζωφόρος της στήλης, στη βάση της οποίας εναποτέθηκε η τέφρα του Τραϊανού το 117 µ.Χ.

Το Forum του Τραϊανού κατελάµβανε ένα χώρο µήκους 300 και πλάτους 185 µέτρων περίπου, ο οποίος αναπτύχθηκε από ανατολικά προς τα δυτικά. Την είσοδο προσπέλασης προς το εσωτερικό του όριζε πρόπυλο που βρισκόταν στο κέντρο ενός κοίλου περιβόλου, στα βορειότερα και νοτιότερα άκρα του οποίου κατέληγαν δύο εγκάρσιοι τοίχοι, που στο κέντρο τους είχαν κατασκευασθεί δύο ηµικυκλικές εξέδρες.

Η διπλοβιβλιοθήκη του Τραϊανού. Η διπλοβιβλιοθήκη του Τραϊανού, η οποία εκφράζει με ιδανικό τρόπο τη διπλή γλώσσα του ρωμαϊκού πολιτισμού, εγκαινιάστηκε πιθανότατα επί Αδριανού και έφερε την ονομασία Bibliotheca Divi Traiani. Σχετικά με τη σημασία της βιβλιοθήκης και τον ρόλο του Forum του Τραϊανού στην καθημερινότητα των Ρωμαίων, οι πληροφορίες που αντλούμε από τα λογοτεχνικά κείμενα είναι ελάχιστες, παρότι είναι η μοναδική βιβλιοθήκη της Ρώμης που γλύτωσε από την κακοδαιμονία των βιβλιοθηκών, δηλαδή την πυρκαγιά. Ως μόνοι χρήστες της αναφέρονται ο Γέλλιος –ο οποίος μνημονεύει ότι, αναζητώντας κάτι άλλο στη Bibliotheca Templi Traiani, έπεσαν στα χέρια του διατάγματα πραιτόρων της πρώιμης εποχής, τα οποία θεώρησε σκόπιμο να διαβάσει– και ο συγγραφέας της Historia Augusta (ιστορικός της ύστερης εποχής της ρωμαϊκής λογοτεχνίας), η οποία πρέπει να συντάχθηκε κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 4ου αιώνα. Ο συγγραφέας μαρτυρεί ότι, ανάμεσα σε άλλα βιβλία, συμβουλεύτηκε τα libri lintei του αυτοκράτορα Αυρηλιανού και τα libri elephantine του Τάκιτου, παραδίδοντας μάλιστα και τον αριθμό του βιβλιοστασίου (ερμαρίου) στο οποίο ήταν καταχωρισμένο το βιβλίο που είχε στα χέρια του. Σχετικά με τη βιβλιοθήκη γνωρίζουμε επίσης, ότι κάποια εποχή για άγνωστους λόγους, τμήμα μάλλον του υλικού της μεταφέρθηκε προσωρινά στις μεγάλες Θέρμες του Διοκλητιανού και επανήλθε στην αρχική του θέση στα χρόνια του Σιδωνίου από την Απολλωνία, τον 5ο αιώνα. Πιο συγκεκριμένα, την 1η Ιανουαρίου του 465 μ.Χ., ο Σιδώνιος εκφώνησε πανηγυρικό προς τιμήν του αυτοκράτορα Αβίτου και ως ανταμοιβή τοποθετήθηκε η προτομή του και στις δύο βιβλιοθήκες του Τραϊανού, ανάμεσα σ’ εκείνες άλλων διακεκριμένων συγγραφέων (Βιβλ. ΙΙ, 184-190).